Documentaire over Turkse gastarbeiders ‘ontroerend en informatief’

ZUTPHEN – Een lange luxueuze limousine kwam vrijdagavond voorrijden op de Coehoornsingel in Zutphen. Het kon niet missen, daarin zaten de hoofdrolspelers van de film die in de Hanzehof zou worden vertoond. Ze stapten uit en werden door de filmmakers welkom geheten.

Door Sander Grootendorst

Nee, het waren geen beroemde Nederlanders aan wie items worden gewijd bij RTL Boulevard. Zelfs geen beroemde Zutphenaren. Alhoewel… in hun eigen buurt, hun eigen kring, zijn ze bekend en geliefd.

Een beetje beroemd zijn ze – op hun oude dag – nu dan toch geworden. Ze komen aan het woord en in beeld in de documentaire die vrijdag in première ging: 60 jaar gastarbeiders in Zutphen. Die gastarbeiders, dat waren en zijn zij.

Na afloop werd het diverse keren gezegd: Wat een ontroerende film. Maar ook: hoe informatief. Illustratief voor het leven in de jaren zestig. De gastvrijheid van toen. Waarvoor de Nederlandse Narda Dol, ook een van de ‘filmsterren’, model staat. Zij hielp samen met vele anderen – sommigen van hen vrijdag in het publiek aanwezig – de nieuwkomers met het aanleren van de onbegrijpelijke taal en gewoontes in het kikkerlandje. Narda voelde een overeenkomst: “Ik was zelf vanuit een dorpje naar Zutphen gekomen. De gastarbeiders kwamen van het Turkse platteland.” Dat schiep een band.

Ondanks de goede ontvangst hadden de nieuwkomers het, zacht uitgedrukt, niet makkelijk. “Met gebarentaal probeerden we ons te redden”, vertelt Cafer Günbey en hij geeft een grappig voorbeeld: “Ik wilde een kip kopen, maar hoe pak je dat aan in een vreemde taal? Nou, ik deed in de winkel gewoon een kip na.” 

“Het was helemaal niet de bedoeling om te blijven, maar na een tijdje kwam mijn vrouw toch over en zijn hier onze kinderen geboren”, zegt Şıho Satıcı. “Ik heb veel heimwee gehad, maar ik zou toch echt niet meer terug willen”, zegt Suhüle Yıldırım.
De ouderen praten in de film allemaal Turks, hun eigen vertrouwde moedertaal. Die ook hun kinderen en kleinkinderen nog onder de knie hebben. Maar zij kunnen tegelijkertijd perfect Nederlands. Ze zijn in Zutphen geboren en dus Zutphenezen, zoals burgemeester Wimar Jaeger, een van de gasten in de Hanzehof, benadrukte. De presentatoren, Zehra Tufek en Mehmetali Görmez, vertaalden vloeiend het Turks naar het Nederlands en vice versa. Zij zijn twee van de zes jonge documentairemakers, samen met hun kompanen Nimet, Esra, Meryem en Bilal. Maandenlang hebben ze er hard aan gewerkt.

Waterkwartier
Dorine Ruter van wijkcentrum Waterkracht legde uit – onderbroken door Mehmetali’s vertalingen – hoe het project tot stand is gekomen. “Een paar jaar geleden, liet Zehra, onze stagiaire, aan interviewers – ik weet niet meer in welk verband – weten hoe fijn het is om te wonen in het Waterkwartier, met allemaal betrokken mensen. Dat viel me op; over het Waterkwartier hoor je ook minder fijne geluiden. We kwamen op het idee om er iets mee te doen en dat werd het programma Kunstkracht. Naar elkaar luisteren staat daarbij centraal. En: welke thema’s zijn boeiend voor jongeren? Een van de onderdelen was aan de slag gaan met media. Vandaag gaan we kijken naar het resultaat. Ik had nooit gedacht dat het zo groot zou worden.”

De première werd een feestje, of zeg maar gerust: een feest. Geopend door muziekgroep Ihvan en ingeleid met een koran-recitatie. Tot de genodigden behoorden naast de huidige burgemeester ook twee van zijn voorgangers, evenals de imam van de Zutphense Barbaros-moskee en consul Muammer Hakan Cengiz. Die laatste zei dat hij op deze avond zoveel positiviteit bemerkte, in tegenstelling tot de toenemende negativiteit in de samenleving, waar bevolkingsgroepen (zoals Turken en Nederlanders) juist weer tegen elkaar worden afgezet. Heel anders dan in de jaren zestig, nadat Nederland en Turkije een officieel verdrag haddden ondertekend dat de komst van gastarbeiders mogelijk maakte – Nederland had dringend behoefte aan migranten om de economie draaiende te houden. Elmai Bozdağ-Cezair herinnert zich in de documentaire bijna weemoedig hoe het er aanvankelijk aan toeging, hoe de buurt meeleefde toen haar dochter ziek was, en dat de deur bij wijze van spreken overal altijd openstond. “Zo rond 1990 kwam er een kentering. De individualisering maakte dat het buurtgevoel uiteenviel.”

Er waren meer oorzaken, zoals de afbraak van het Marswegkwartier, waar gastarbeidersgezinnen een hechte gemeenschap vormden. Ahmet Dişikara kaart dat aan. “Nu zijn de afstanden groter.” (Al lijkt dit enigszins te worden ontkracht door de ontwikkelingen in het Waterkwartier).

De moskee is wél nog een plek van samenzijn; het geloofsgebouw in de voormalige Prins Bernhardschool kwam er mede doordat de gastarbeiders een flink deel van hun maandloon inlegden.

Döner
Na de filmvertoning riepen de presentatoren alle hoofdrolspelers op het toneel. Ze kregen bloemen en een cadeautje, en warme woorden toegesproken.

Daar zaten ze dan, in krachtige bescheidenheid, op een rij stoelen onder de uitvergrote foto van de limousine. Niet als filmsterren, maar, veel mooier, als zichzelf.

Eindelijk ontvingen ze de officiële waardering die ze verdienden. Dankzij een jonge Turkse Nederlanders die een toegewijde documentaire maakten over de groep bij wie het allemaal begon. De ouderen geven in de film de jongelingen nog wat advies mee: Ga zuinig om met je geld, beland niet op het verkeerde pad, maak wat goeds van je leven.

Dat hebben Zehra, Nimet, Esra, Meryem, Bilal en Mehmetali met deze documentaire gedaan. Iets goeds voor hun eigen grootouders zeker ook. Verbinding gelegd tussen toen en nu. Kort samengevat, in de woorden van Zehra Tufek: “Als je elke vrijdag staat te genieten van je broodje döner, dan heb je dat te danken aan de eerste generatie Turkse gastarbeiders.”
Waaraan de burgemeester later toevoegde: “En je kunt tegenwoordig ook een vegetarische döner bestellen.”
Over integratie gesproken.

De documentaire is vrijdag 26 april te zien in wijkcentrum Waterkracht. Toegang gratis. Aanvang 19.00 uur. In een later stadium wordt de film ook op Youtube geplaatst.