Stadspomp mét moderne drinkwaterinstallatie geplaatst Groenmarkt

ZUTPHEN - Sinds afgelopen maandag is de stadspomp 'Prins van Oranje' terug op de Groenmarkt. Woensdagmiddag 4 oktober vond de officiële ingebruikname plaats. Kinderen van de Bongerd mochten de pomp onthullen, verder gaf Mas Papo een voordracht en werd in het Luxor de documentaire 'De Puth achter Vreden' van Johan Blanksma vertoond.

Replica Prins van Oranje
Tijdens de herinrichting van de Groenmarkt stuitte de aannemer eind 2015 op een waterput van meer dan 200 jaar oud. Bij deze voormalige openbare waterput haalde vroeger de hele buurt vers water. Op de in baksteen gemetselde put stond een stadspomp. Samen met bewoners en ondernemers is bekeken hoe de put een zichtbare plek kon krijgen op de vernieuwde Groenmarkt.

Er is met de oorspronkelijke gietmallen een replica gemaakt van de gietijzeren pomp Prins van Oranje, die hier tot 1925 stond. Deze replica heeft een moderne drinkwaterinstallatie. Iedereen kan hier dus gratis water tappen. Zo kan de pomp hopelijk de oude functie als sociale ontmoetingsplek weer innemen. Het bankje vlakbij, met USB-aansluiting en gratis wifi, levert hier ook een bijdrage aan. Via het wifi-accespoint krijgen bezoekers meer informatie over de put en de fabricage van de pomp.

Als kroon op het werk is de pomp voorzien van het wapenschild van Zutphen. Dit stadswapen is afkomstig uit de museumcollectie van de gemeente Zutphen en met moderne scan en 3D printtechniek gemaakt.

Waterput ontdekt tijdens herinrichting
Het afgelopen jaar heeft een grondige herinrichting van de Groenmarkt plaats gevonden. Bij het graven van een sleuf voor een nieuwe rioolaansluiting werd een flinke waterput aangetroffen. De waterput is onderin het breedst en versmalt in een aantal trappen naar boven toe. De put bleek tot en met de tweede trap bewaard te zijn gebleven en was uitgevoerd in bakstenen van het formaat 23x11,5x5 cm. Van de derde trap (eigenlijk de schacht waarop de pomp stond) was alleen de eerste aanzet te zien. In de put zat een waterleiding. Bovengronds was de put bekroond met een pomp. Het gaat dan ook om een put voor een openbare stadspomp. Naast een opvallend grote diameter, de onderste trap had een diameter van 2,10 m was ook de diepte opvallend. De bodem van de put zat op 3,40 m +NAP om zo ook in hele droge tijden water te bevatten. Zelfs ten tijde van de ontdekking op 6 november 2015 waarin het waterpeil van de IJssel en aansluitend het grondwaterpeil extreem laag, stond er nog altijd 60 cm water in de put. De tweede trap van de put was excentrisch van de eerste trap opgemetseld.

Puth achter Vreden
Toch was deze stadsput niet de eerste stadsput op deze plaats. Al in de 15e eeuw blijkt er ongeveer op de plaats van de aangetroffen put ook al een waterput geweest te zijn. De oudste vermelding dateert al uit 1426. Deze laatste put lag iets meer naar het westen, ongeveer bij Groenmarkt 22 voor de deur. De put bij herberg Vreden lag ongeveer op de plaats van de gevonden put. Openbare putten werden al in de middeleeuwen aangelegd op last van het stadsbestuur. Het beheer werd gevoerd door de schepenen aangewezen putmeesters. Deze zorgden voor het onderhoud van de putten en inden bij de eigenaren en huurders van de nabijgelegen panden putgeld bestemd voor het onderhoud. Indien de opbrengsten te kort schoten dan sprong de stadsoverheid bij. In het oudste putregister van rond 1475-1500 staan onder de kop 'puth achter Vreden' de namen van 21 putgenoten die via het historisch kadaster te herleiden zijn tot ongeveer 21 percelen rond de Groenmarkt. De opsomming is precies in de volgorde waarin de huispercelen naast elkaar liggen. Alleen is het heel opmerkelijk dat de putgenoten niet allemaal logisch bij de meest dichtbijgelegen put zijn ingedeeld en dat de oude en toch wel belangrijke grens tussen de stadswijken 'Waterstraatvierdel' en 'Barlhezevierdel' dwars door het 'putgenootschap' heen loopt! De putgenoten vormden een sociale gemeenschap, een buurt, in de stad die behalve de put ook andere belangen behartigden. De put vormde dus de bindende factor van de buurt, ook al omdat men elkaar regelmatig ontmoette bij de put.

Slechts een meter of twintig naar het westen lag een andere stadsput: 'die puth van Willems huyss vanden Kornmarckt'. Toch moesten bewoners van de huizen bij de hoek van het Barlheze hun water halen bij de verder weg gelegen put achter Vreden.

Bij de put 'achter Vreden' werd al vroeg een pomp geplaatst, in 1625. Twee jaar eerder was de magistraat deze locatie al gaan bezichtigen. In het verslag dat daarvan in de resoluties gedaan werd, staat dat de put is gelegen: ´tusschen H. Boshof en de landschr.(ijver) Kaldenbach'. Op Groenmarkt 32 woonde destijds Henrick van Boshoff, ridder, en op nummer 26 was Lenardt Caldenbach huurder van Johanna Maria van Apeltorn, weduwe van Herman de Rode van Hekeren tho der Heet. Het is vrijwel zeker dat er in 1625 niet alleen een stadspomp werd geplaatst maar dat er ook een nieuwe put werd gegraven. De baksteenformaten van de put wijzen op de 17^e eeuw. De put verving dus daarmee de oude middeleeuwse put.

Afbeeldingen en oude foto's
De eerste afbeelding die we kennen van de put dateert echter pas uit 1744. Jan de Beijer tekent de put te midden van een aantal marktbanken en bomen. Gekeken op historisch kaartmateriaal, dan staat de pomp pas in 1832 kadastraal afgebeeld. In de jaarverslagen van de gemeente Zutphen wordt vanaf 1874 de pomp op de Groenmarkt vaak een dubbele pomp genoemd of is er sprake van twee pompen op de Groenmarkt. Op oude foto's is steeds een enkele pomp te zien, maar op foto's vanaf 1920 is een tweede pomp te zien tegen de zijmuur van het Wijnhuis.

De pomp werd regelmatig vervangen of gemoderniseerd. In de 17^e eeuw was het nog een zandstenen pompopbouw, getuige fragmenten die rond de put gevonden zijn. In het einde van de 19^de eeuw werd een nieuwe pomp gegoten door de IJzergieterij Prins van Oranje (van 1840 tot 1897). In 1925 werden de pompen op de Groenmarkt buiten gebruik gesteld en in 1934 zijn ze ook opgeruimd. De mallen van de gietijzeren pomp zijn echter behouden. Nu zijn die mallen in het bezit van een gemeente in Nederland en kunnen door ambachtsbedrijven worden gehuurd. De Stadswaterpomp van Zutphen is het grootste model van de IJsselgieterij Wed. A. Sterkman & Zoon, de zogenaamde nummer 1. De bouw van deze stadspomp is een intensief proces geweest. Dit is allemaal vastgelegd in een documentaire van Johan Blanksma. De gietmallen zijn bewerkt en overgebracht naar de Zeeuws Vlaamse Gieterij in Sas van Gent. Hier zijn de onderdelen gemaakt die vervolgens door de smid in Middelbeers zijn schoongemaakt en gemonteerd. Als een van de eerste stadspompen is zij voorzien van een moderne activeringstechniek met een sensor. Zo kan de pomp op een moderne en gemakkelijke manier gebruikt worden.

Film
Zie hieronder een filmpje voorafgaand aan de plaatsing.