Met elkaar de herinnering levend houden

ZUTPHEN - Vrijdagmiddag 29 april zijn in de Zutphense Schilderswijk weer 23 Stolpersteine geplaatst. In juni 2021 werden er al 20 stenen gelegd. Een gezamenlijk initiatief van buurtbewoners voor de slachtoffers en de nabestaanden. Deze nieuwe stenen zijn handgemaakt door Alexander Stukenberg van het Goethe Institut in Amsterdam naar het idee van Duitse kunstenaar Gunter Demnig.

Aan de Warnsveldseweg 52 werden de eerste drie Stolpersteine geplaatst voor de familie Norden. Joel en Sara Norden woonden hier met hun zoon Koosje. De ouders en broer van zijn moeder Sara woonden om de hoek bij de Ruysdaelstraat 2. Oud-bewoner Michiel Kooijman hield een toespraak in het bijzijn van de 97-jarige Ben Dijkman. De dag waarop het gezin Norden is opgepakt, kijkt hij toevallig uit het raam en heeft het zien gebeuren. Dat beeld staat hem na al die jaren nog glashelder voor de geest. Ook oud-bewoonster van de Ruysdaelstraat, Joke Withuis, was bij de onthulling aanwezig. Zij herinnert zich nog de vele bezoeken van Koosje aan zijn opa en oma in de Ruysdaelstraat. Het gezin Norden werd in januari 1943 in Auschwitz vermoord. Koosje is dan 7 jaar.

Ernaast op nummer 54 zijn twee Stolpersteine gelegd: voor Heinz Kurzmann en Ilse de Levie. Heinz wordt geboren in Wenen en is al sinds 1925 in Nederland. Na zijn huwelijk in 1934 met Ilse de Levie vestigt hij zich op dit adres. Beiden worden in 1943 via Westerbork naar Auschwitz weggevoerd en vermoord. Sinds de huidige bewoonster, Leonie Hoogeslag, het verhaal van Heinz en Ilse kent, heeft de drempel van hun huis een diepere betekenis gekregen. “Het is niet voor te stellen dat je op een dag wordt opgehaald uit je huis en nooit meer terugkeert”, vertelt Leonie. Speciaal voor deze gelegenheid heeft ze haar gevoelens verwoord in het volgende gedicht:

Deze Drempel
Een laatste stap erover
vanaf dan is het stil
nooit meer terug naar huis.
wat rest is leeg en kil

Deze Drempel
Een nieuwe stap erover
Keer op keer op keer
Over diezelfde voetstappen
In vrijheid, steeds weer

Naast de drempel een vergeet me niet
Een symbool om te laten weten
Dat ontelbaar veel voetstappen later
We hen nooit zullen vergeten

Het volgende adres is Ruysdaelstraat 2, waar Jacob en Anna Hanouwer woonden met hun zoon Abraham. Hanouwer was een bekende achternaam in Zutphen en er woonden meerdere Hanouwers in de Schilderswijk. Dat kwam waarschijnlijk omdat ze veehandelaar waren en achter deze buurt de weilanden lagen, waar ze hun vee konden laten grazen. Over dit gezin is niet veel bekend en dat fascineerde vier tieners uit de Ruysdaelstraat. Ze vroegen zich af hoe onschuldige straatgenoten zo maar opeens konden verdwijnen en nooit meer terug keerden. Hannah (10) en haar broer Silas (13) schreven samen met Jinte (13) en Rune (10) een kleine voordracht waarin Abraham Hanouwer centraal staat. Hannah (de verteller) vertelt dat ze niet weten wat er precies is gebeurd, dus dat het mogelijk is dat dit scenario niet exact zo is gegaan als ze uitbeelden. Het verhaal gaat over hoe Abraham is opgepakt. Een buurtbewoner (gespeeld door Silas) probeert Abraham (gespeeld door Rune) nog te waarschuwen dat het niet meer veilig is en hij wordt opgepakt. Abraham denkt dat het allemaal wel mee zal vallen, maar wordt verraden (verrader gespeeld door Jinte). De verrader krijgt hiervoor kopgeld van de politieagent (gespeeld door Silas). Met dit verhaal hebben ze Abraham eigenlijk weer een gezicht gegeven en hem even terug gebracht in de Ruysdaelstraat. Naar zijn woning, naar de plek waar hij thuis hoorde. Na de onthullling van de Stolpersteine voor de familie Hanouwer door Silvein (7), ontvangen de toeschouwers bloemen van Mathis (4). “Voor bij de stenen”, zegt hij er duidelijk bij.

De familie Aussen woonde aan dezelfde Ruysdaelstraat, op nummer 24. Bij dat adres staan Wim Knaake en Liesbeth Aussen bij de gedenkstenen voor het echtpaar Bernard en Rosa en hun dochters Hertha en Edith. De dag ervoor heeft Wim nog een lintje ontvangen voor zijn betrokkenheid bij het Erfgoed Centrum Achterhoek & Liemers en voor zijn werk als genealogisch onderzoeker. In 2018 organiseerde hij een expositie over de familie Aussen in Steenderen. Bernhard Aussen is ook geboren in Steenderen en trouwt met de Duitse Bertha. Ze wonen na hun huwelijk eerst nog in Duitsland, maar komen in september 1935 op dit adres te wonen. Vanaf dat adres voert Bernhard zijn beroep als loodgieter uit. Een beroep dat – net als installateur en koperslager – wel vaker voorkomt in de familie Aussen. Voor de familie Aussen is Wim Knaake een grote vraagbaak en hij wordt door hen de “Aussen-clopedie” genoemd. Het is dan ook Liesbeth Aussen die bij dit adres vragen stelt over deze familie Aussen en Wim die daarop de antwoorden geeft. Er is geen foto van dit gezin, maar alleen van Hertha Aussen. Wim toont een groot formaat foto aan alle toeschouwers. Op deze foto uit augustus 1941 zien we Hertha Aussen in een roeiboot met daarin nog de fietsen van haar en haar echtgenoot Philip Weijel. Waarschijnlijk zijn ze net op bezoek geweest bij familie in Bronkhorst en Steenderen. Ze beloven veerknecht Hendrik Bleumink -ook op de foto- om de foto te sturen. De foto blijft dankzij zijn nabestaanden bewaard, waardoor we toch een gezicht aan Hertha kunnen geven. Een jaar na deze overtocht wordt Hertha -net als haar zus Edith – in Auschwitz vermoord. Ouders Bernhard en Rosa worden in 1943 in Sobibor vermoord.

Aan het eind van de straat, op nummer 36, woonde de familie Cohen. Moeder Vrouwchje met haar zoon Frits en dochter Greta Sonja. De moeder van Vrouwchje, Grietje de Groot-Akker, woont ook bij hen in. Voor deze woning werden in juni 2021 al drie Stolpersteine gelegd, maar deze worden nog een keer onthuld bij deze gelegenheid. Dit vanwege de aanwezigheid van Ruth Cohen en haar man Phil, die speciaal hiervoor zijn overgekomen uit Londen. Haar vader Frits wist als 15-jarige via het bovenraam te ontsnappen en overleefde zo als enige van zijn familie de oorlog. Frits vertelde zijn ontsnappingsverhaal vaak aan zijn kinderen. Zijn levensverhaal vertelt hij ook in de film “Frits’ Story” die in de ochtend van 29 april in filmhuis Luxor is vertoond. Daarin vertelt hij dat hij tegen zijn moeder heeft gezegd dat hij niet van plan was om zichzelf over te geven aan mensen die hem haatten. Dat heeft zijn leven gered. Zijn grootmoeder, moeder en zusje zijn alle drie in 1943 in Sobibor vermoord. Dochter Ruth vertelt dat het altijd vreemd voelde dat er vanuit haar vaders kant geen familie was, en dat er alleen de familie van moeders kant was. Na de oorlog is Frits teruggekeerd naar de woning en heeft daar van iemand een sigarendoos gekregen met enkele zwart-wit foto’s van zijn familie. Huidige bewoners Jan en Alice hebben Frits regelmatig in Zutphen ontmoet en Jan kan over die ontmoetingen levendig vertellen. Frits was een heel kleurrijk persoon en droeg kleurige overhemden. Een stuk van een van zijn overhemden is verwerkt in een broek die Ruth die dag draagt. Zo is Frits er toch een beetje bij.

Terwijl Ruth Cohen achterblijft op nr. 36 om de woning van binnen te bekijken en meer verhalen te horen, vervolgen de toeschouwers de route – via het paadje waardoor Frits is ontsnapt – naar Teniersstraat 12. Aan de Teniersstraat 12 worden Stolpersteine onthuld voor Bertha van Gelder en haar jongste dochter Elisabeth. In 1943 wordt de dan 80-jarige Bertha met haar dochter Elisabeth op dit adres opgepakt en weggevoerd naar Sobibor, waar ze beiden zijn vermoord. Huidige bewoonster van de Teniersstraat, Agnes Hulleman, houdt een toespraak. Hierin vertelt ze over de eerste razzia op 22 februari 1941 in Amsterdam, waarna de Februaristaking uitbrak. Ze leest het gedicht “Een Foto” voor dat dichter Willem Wilmink over deze gebeurtenis heeft geschreven. Een andere bewoonster uit de straat, Loes, heeft met haar zoontje Noud (3) steentjes beschilderd om bij de Stolpersteine te kunnen leggen.

Na de Teniersstraat worden er drie Stolpersteine onthuld voor de familie Hanouwer aan de Jan Steenstraat 10. De oma van Jip woont op dit adres en ze is er regelmatig op bezoek. Jip (10) heeft zelf een verhaal geschreven dat ze voorleest: “Ik denk wel dat ze veel angst hebben gehad, want het waren Joodse mensen. En in de Tweede Wereldoorlog werden Joodse mensen opgepakt en naar concentratiekampen gebracht. Hoe erg is het om mensen te vervolgen om wie ze zijn, wat ze zijn en hoe ze zijn. Dit gezin, de familie Hanouwer, is uit dit huis weggevoerd en naar een concentratiekamp gebracht. Waarom? Alleen maar omdat ze Joods waren. Ik hoop dat we allemaal wat verdraagzamer worden en goed nadenken voordat we iets of iemand gaan veroordelen. Want, wat, hoe of wie je bent, iedereen mag er zijn.”

Verderop in de Jan Steenstraat, op nummer 15, woonde het gezin Weijel. Er worden vijf Stolpersteine onthuld; voor ouders Joseph en Elisabeth en hun kinderen Joseph, Izaak en Carolina. Huidig bewoonster Monique Biesaart houdt een korte toespraak en daarna Paul Weijel. Hij is verre familie van deze familie Weijel uit de Jan Steenstraat. “Joseph was, evenals zijn broer Abraham die in de Rembrandtstraat woonde, slager en veehandelaar. Een vredig bestaan in een leuke nieuwbouwbuurt. Toen brak in 1940 de oorlog uit. De Joodse gemeenschap in Zutphen werd op de wreedste wijze getroffen. Zonder iemand te ontzien werden Zutphense Joodse plaatsgenoten gearresteerd en vermoord. Meer dan vierhonderd slachtoffers, waaronder 33 Weijels. Men kende geen enkele menselijkheid of medelijden. Er waren pas geboren baby’s en oude zieke mensen van in de tachtig jaar. Ver van hun vertrouwde omgeving werden zij in concentratiekampen op fabrieksmatige wijze vergast, oud en jong. Zij hadden niemand kwaad gedaan en alleen maar omdat zij Jood waren, zijn zij vermoord. En dit overkwam ook dit gezin al in 1942. Op 22 oktober 1942 werden vader, moeder en 3 kinderen (12, 10 en 6 jaar) bij aankomst in Auschwitz vergast.” Hij eindigt zijn toespraak met de woorden: “Wij hebben onze vermoorde families nooit vergeten en zij leven voor altijd voort in onze harten en gedachten. Laat deze stenen hiervan getuigen, want een mens is pas vergeten als zijn of haar naam is vergeten en dat is dan ook het Leitmotiv van de Stolpersteine, die vandaag zijn gelegd. “

Het laatste adres waar Stolpersteine worden onthuld, is de Hobbemakade 53. Hier woonde de familie Levie: ouders Salomon en Francina en zoon Abraham. Zij zijn hier in 1936 komen wonen. Huidig bewoonster van de Hobbemakade, Lidy van Prooyen, staat stil bij de familie Levie. Vader Salomon stuurt vanuit het Nederlandse werkkamp Vledder post naar zijn buurtgenoot Koster uit de Frans Halslaan. Ook vanuit de trein van Westerbork naar Oost-Europa, stuurt hij nog een snelgeschreven briefje. Lidy leest de tekst voor : “Wij hopen dat deze brief door goede mensen wordt gevonden en doorgezonden. Daarvoor zeggen wij dank. Wij zijn op doorreis naar ??? er zijn 3 families nog bij elkaar. Vriend Koster, ik hoop dat alles mag goed komen. Alle goeds vooral groeten bij mijn familie & je firma. L”. De sterfdatum en -plaats van Salomon zijn onbekend. Francina en de dan 13-jarige Abraham zijn in oktober 1942 in Auschwitz vermoord. 

Bij dit adres werd afgesloten door Liesbeth Aussen en Elja Akker met de kaddisj, een belangrijk Joods gebed. Alle namen van personen voor wie die middag Stolpersteine zijn gelegd, werden hierbij uitgesproken. 

Donderdag 4 mei wordt er om 19.00 uur een stille tocht gehouden langs alle Stolpersteine die in de buurt zijn gelegd.