De ‘aperte’ taal van de Zutphenezen vastgelegd in boek

1 mei 2023, 10:02 Cultuur Zutphen

ZUTPHEN - “Vanuit mijn overtuiging zeg ik klip en kläör: het Zutphens, wat is dat een mooie, interessante taal.” Aldus streektaalkenner Lex Schaars bij de presentatie van een nieuw boek over het Zutphens dialect. De auteur voegde er een oproep aan toe: “Zutphenezen, blif Zutphens praoten.”

Door Sander Grootendorst

Tijdens de bijeenkomst in woonzorgcentrum De Bornhof hoorde je dat typische Zutphense accent, die äö-klank en de e waar anderen aan a zeggen (‘apert’) overal om je heen. Maar, zoals directeur Femia Siero van Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) constateerde: in de stad wordt het lang niet meer zoveel gesproken als vroeger. “Er zijn steeds meer Zutphenaren.” Die zijn hierheen verhuisd van buiten de stad en beheersen het ‘Zutphenees’ niet. Zutphens is een van de vele varianten van het Achterhoeks en daarmee van het Nedersaksisch. Als het aan het ECAL ligt, en aan Lex Schaars, blijven al die dialecten behouden. Het ECAL is in Gelderland het officiële taalinstituut voor het Nedersaksisch.

Het nieuwe boek sluit aan bij de WALD-uitgaven van het ECAL (en zijn voorganger het Staring Instituut. ‘WALD’ staat voor ‘Woordenboek Achterhoekse en Liemerse Dialecten’. Schaars is sinds 1980 bij alle uitgaven betrokken. “Maar zonder de metwarkers zou het allemaal nooit gelukt zijn.” Het Zutphense boek is dan ook opgedragen aan de dertien Zutphenezen die hun taalgevoel en taalkennis in de loop der jaren hebben ingezet. Onder hen Gerrit Bril en Gerrie Willemsen-Heuvelink, beiden coauteur van het nieuwe boek. Heuvelink? Excuus, dat is niet correct gespeld, het moet natuurlijk Häövelink zijn!

Tja, die äö, voor niet-Zutphenezen een zware kluif. Femia Siero deed als presentator van de bijeenkomst haar best, maar ze zei toch eerder ‘kleur’ dan ‘kläör’. Ook Schaars bekende er moeite mee te hebben, hij schakelde in zijn toespraak dus maar snel over naar het ‘Borkloos met een vleugje Deutekums’: hij komt uit Borculo en woont in Doetinchem. Gerrie Willlemsen-Häövelink ging het een stuk beter af. Zij werd dan ook geboren in de volkswijk op De Mars, om later te verhuizen naar tuinderswijk De Hoven aan de overkant van de IJssel. Waar het dialect trouwens weer net even anders klinkt. “Ik kreeg een keer te horen dat ik niet zozeer Zutphens sprak, maar Häöfs”, zei ex-radioman Arie Ribbers in zijn toespraak. “Overigens was het geen van beide, ik kom uut Reurle.”

Willemsen droeg de tekst voor die ze voor het boek heeft aangeleverd. Een verhaal over haar Zutphense leven door de jaren heen. “In de eerste klasse mos ik ’s ’n gedichtjen in ’t Nederlands veurlaezen. Ik zei skole umdat ik moeite had um de sch uit te spreken”. Bijzonder daaraan, volgens Schaars, is dat de verandering van sk naar sch zich in het Nederlands al in de late middeleeuwen voltrok. “Het Zutphens heeft conservatieve trekjes.” Anderzijds is het zijn tijd vooruit: “Waar in de meeste Achterhoekse varianten het voltooid deelwoord met een e begint, bijvoorbeeld e-maakt, zeggen ze in Zutphen ge-maakt. Die beïnvloeding door het standaard-Nederlands deed zich in de negentiende eeuw al voor. Inmiddels hoor je ook elders in de Achterhoek steeds meer ge- in plaats van e-.

De in 2010 overleden karakteristieke bewoner van De Mars, Gerrit Bierhof, was de eerste die Schaars en anderen op weg hielp met het Zutphens. Een verhaal van hem over ‘de Iessel’ staat in het boek. Paul van Druten, de helft van het cabaretduo ‘Heit al geheurt’, droeg het voor, naar eigen zeggen in onvervalst “algemeen beschaafd Zutphens”.

Siero overhandigde het eerste exemplaar van Zutphens: klip en kläör aan waarnemend burgemeester Wimar Jaeger. “Ik ben zelf geen Zutphenees”, zei hij, “dus ik waag me niet aan een toespraak in jullie taal. Maar ik leg dit boek onder mijn kussen: ik ga het leren. Mijn vader was wél een Zutphenees, maar we moesten thuis algemeen beschaafd Nederlands spreken. Het was een teken van die tijd, van de vooruitgang. Nu weten we dat we de behoefte aan nabijheid en betrokkenheid niet mogen verwaarlozen. Taal is de manier waarop we uiting aan geven aan geborgenheid. Dan voelen we ons weer wat veiliger in deze enorm grote wereld.”

De samenstellers van het boek omschrijven het Zutphens zo: “’t is ’n taal dee ’t neet allene weerd is dat e vaste-gelegd is, mäör veural ene dee ’t weerd is um deur Zutphenezen gespraoken te worden.” Door Zutphenezen en – met dit boek in de hand – allicht ook door Zutphenaren.

Gerrie Willemsen-Häövelink, Gerrit Bril en Lex Schaars: Zutphens: klip en kläör. In boekvorm te koop, digitaal gratis verkrijgbaar via achterhoekseboeken.nl.