'Muziek verbindt zonder dat er sprake is van hiërarchie of status'
Ze bezit ruim honderd verschillende instrumenten en kan ze ook allemaal bespelen. Mirjam Radder (62) werkt al bijna vijfentwintig jaar als muziektherapeut in Zutphen en omstreken en doet dat met veel plezier. Ondanks de grote behoefte aan muziektherapie wordt langdurige behandeling niet vergoed. "Zonde", vindt ze, "want het effect is pas na langere tijd zichtbaar".
Door Mirjam van Biemen
We zitten op de binnenplaats van haar mooie oude woning in de binnenstad. Op de achtergrond klinkt de wijnhuistoren. Vanaf het bankje heb ik zicht op haar praktijk aan huis waar ze voornamelijk kinderen met autisme behandelt. Daarnaast is ze als zzp-er een aantal dagen te vinden bij grotere zorginstellingen waar ze werkt met kinderen die kampen met gedragsproblematiek en volwassenen met niet-aangeboren hersenletsel. De bijkomende administratie vergt extra tijd, maar Mirjam oogt energiek en kwebbelt er lustig op los. Ze vindt het uitdagend om met mensen met afwijkend gedrag te werken. Dit voorbeeld kreeg ze mee in haar gezin van herkomst, denkt ze. "Mijn moeder werkte als wijkverpleegkundige en ging met heel veel verschillende mensen om. Het maakte niet uit wie je was, bij ons thuis kon iedereen langskomen. Wat dat betreft ben ik heel onbevooroordeeld opgevoed."
Als jong meisje wilde ze actrice worden, of dierenarts. Maar haar pad liep anders. "Qua opleiding voldeed ik niet aan de eisen voor de toneelschool of diergeneeskunde dus koos ik voor de opleiding ziekenverzorger. Ik was pas zeventien en woonde intern in een barak naast het verpleeghuis, waar ik werkte. Het was zwaar, in mijn eerste week overleden er al vier mensen, heel schrijnend. Na het behalen van mijn diploma besloot ik voor de opleiding psychiatrisch verpleegkundige te kiezen omdat ik vond dat er onvoldoende aandacht was voor de geestelijke kant."
Het is dan eind jaren zeventig en Mirjam gaat weer intern in opleiding bij een psychiatrische instelling waar ze uiteindelijk twaalf jaar aan verbonden zal blijven. Op de gesloten chronische afdeling waar Mirjam in de beginperiode stage liep, zaten sommige patiënten nog vastgebonden en sliepen ze op open slaapzalen zonder enige vorm van privacy. Hier komt het voor het eerst in haar op om muziek in te zetten. "Ik kom uit een rijk cultureel nest, bij ons thuis werd veel muziek gemaakt. Toen ik daar een psychotische vrouw ontmoette die bijna geen dagbesteding kreeg, vroeg ik haar of ze misschien interesse had om een muziekinstrument te bespelen. Ze koos voor blokfluit, wat een verademing voor haar was. Ik zag een hele andere vrouw die daarna minder gefixeerd hoefde te worden."
Toch duurt het dan nog lang voordat Mirjam haar carrière definitief een andere wending geeft. Een burn-out doet haar pas beseffen dat het anders moet. Eerst werkt ze nog op de gesloten opnameafdeling, maar daarna gaat ze opnieuw naar school. Ditmaal voltooit ze de lerarenopleiding voor psychiatrisch verpleegkundigen, waarna ze aan de slag kan als theoriedocent. Wegens ziekte van collega's wordt haar takenpakket echter veel te zwaar met als gevolg dat ze instort en zichzelf uiteindelijk laat opnemen in een kliniek.
"Omdat ik 's nachts doorwerkte, sliep ik nauwelijks meer, met alle gevolgen van dien. Ik besloot me aan te melden bij het Sinaï Centrum, een instelling voor tweede generatie slachtoffers. Mijn vader, geboren op Sumatra, heeft als kind in een jappenkamp gezeten, maar hier werd thuis over gezwegen. Het maakte hem behoorlijk autoritair. Onbewust heeft dit toch doorgewerkt en dat kwam toen ineens naar boven." Mirjam verblijft anderhalf jaar in het centrum en krijgt zo de kans haar werkveld vanuit een andere hoek te bezien. "Daar zag ik, dat hoe ziek mensen ook zijn, hoe weinig identiteit er nog over is, ze toch graag hun eigenheid willen tonen. Via muziektherapie, wat ik daar ook onderging, kon dit toch naar buiten komen."
Na haar ontslag hoort ze van het bestaan van orthopedagogische muziekbeoefening en dan valt het kwartje. Ze behaalt haar diploma en volgt daarna nog de opleiding Kunstzinnige Therapie (muziek) en behaalt haar bachelor in Leiden. Ze is nog steeds intens gelukkig met deze keuze. "Gesprekstherapie is vaak beladen, maar als je muziek als ingang neemt, hoef je het niet meteen over gevoelens te hebben, je hóórt dan gelijk hoe het met iemand gaat. Rollen doen ook er ook niet meer toe. Anders is er altijd sprake van een volwassen rol of een afhankelijke rol, maar muziek verbindt zonder dat er sprake is van hiërarchie of status."
Voorbeelden waaruit blijkt dat de therapie effect heeft, heeft Mirjam genoeg. Zo is er die autistische en verstandelijk beperkte man (32) die al van kinds af aan bij haar komt. In het begin kon Mirjam maar tien minuten met hem werken omdat hij anders ging bijten en krabben. Inmiddels improviseert hij op verschillende instrumenten en kan hij zelf aangeven waar hij behoefte aan heeft. "Normaal gesproken staat zijn gezicht altijd in dezelfde stand, maar als hij musiceert zie je dat het hem echt raakt." Ook zou hij moeilijk naar het toilet kunnen, iets wat Mirjam vaker ziet bij autisten. "Ze houden hun ontlasting vast, maar bij mij moet hij altijd meteen. Muziek maken heeft een ontspannende werking op hem." Voor Mirjam hét bewijs dat het effect dus niet alleen psychisch maar ook medisch is. Wel benadrukt ze dat tijd echt een vereiste is. "De ontwikkeling gaat gewoon veel langzamer dan bij een mens zonder beperkingen. Dat maakt langdurige behandeling noodzakelijk, maar de meeste verzekeraars vergoeden gemiddeld tien behandelingen per jaar, wat te weinig is."
Wat dat betreft valt muziektherapie nog steeds een beetje buiten de boot. Mirjam wijt het aan summier wetenschappelijk onderzoek, maar ook aan onderwijs. "Steeds meer behandelaren zijn regulier opgeleid en krijgen nauwelijks informatie over kunstzinnige therapieën. Hierdoor weten ze niet wat deze therapie kan betekenen voor cliënten en hebben ze er soms weinig affiniteit mee. Muziektherapie is echter een ervaringstherapie, je moet het ervaren om te zien of het werkt."