Manja Bedner en Marloes IJpelaar. Foto: Vincent Tollenaar
Manja Bedner en Marloes IJpelaar. Foto: Vincent Tollenaar

'Heksenvervolgingen hebben vrouwen uit elkaar gedreven'

Ook voor theatermaker Manja Bedner (53) van Het Kamertheater in Almen gooide de coronacrisis roet in het eten. De première van haar voorstelling De Heks van Almen, over de eerste heksenverbranding in Nederland, werd uitgesteld en er moest naar een geschikte buitenlocatie worden gezocht. Maar uiteindelijk kwam alles mooi samen en speelt het stuk vanaf 14 augustus op het Almense Kerkplein op een grote kar. Manja: 'Waanzinnig gaaf, want daar is het ook echt gebeurd in 1472.'

Door Mirjam van Biemen

Buiten kraait een haan. Het is bloedheet en we zitten aan Manja's eettafel in de keuken van haar boerderij, een rijksmonument dat ze (deels) eigenhandig opknapte met haar man. Tien jaar woont het stel nu in Almen, samen met hun drie kinderen en haar ouders die mee verhuisden en een eigen woning lieten bouwen op het terrein. Ook Het Kamertheater, wat ze met veel succes vijftien jaar lang bestierde vanuit haar pijpenla woning in Amsterdam, maakte een doorstart in een verbouwde schuur op het erf.

De theatermaker die de toneelschool in Maastricht doorliep én Theaterwetenschappen in Amsterdam studeerde, voelde zich meteen thuis in de Achterhoek. Ze richt ze zich nu met haar producties op een breed publiek. Voorzag ze in Amsterdam voornamelijk grote groepen kinderen van een leuke middag, hier is die behoefte, op de schoolvakanties na, minder groot en behoren volwassenen tot de nieuwe doelgroep. Manja: "In Amsterdam kunnen kinderen niet buiten spelen en was er meer vraag naar vermaak. Week in week uit had ik per voorstelling zo'n veertig kinderen over de vloer, maar dat is hier anders."

Gelukkig is Manja die al zo'n vijftien jaar vrijwel zonder subsidies haar eigen inkomen realiseert, inventief en organiseert ze nu ook theaterdiners op maat met daarbij de keuze uit een zelfgeschreven stuk. Zo'n veertig stukken heeft ze op de plank, die ze veelal solo speelt met daarbij veel interactie met het publiek. Ook verhuurt ze haar schitterende locatie aan mensen die er een feest willen geven.

Om in te burgeren verdiepte ze zich in verhalen uit de Achterhoek, waar ze eerder voorstellingen over maakte en met De Heks van Almen voegt ze een nieuw stuk aan dit rijtje toe.

"Tweeënhalf jaar geleden hoorde ik dat de eerste heks van Nederland, verbrand was in Almen. Ik was in shock. Zo'n fijn dorp met zulke aardige mensen, dat hier zoiets verschrikkelijks was gebeurd deed me echt pijn, maar ik wist gelijk dat ik er iets mee moest." Ze besluit historisch onderzoek te doen en krijgt hierbij hulp van dorpsgenoot, Elsje August de Meijer die een essay schreef over dit stuk geschiedenis. Manja vertelt: "Zij was helemaal thuis in het verhaal, ik heb uren met haar gepraat en daarna heel veel gelezen over dit onderwerp. Wat je dan tegenkomt, daar lusten de honden geen brood van."

Een heks zou duivelse dingen doen, weet Manja, zoals plagen veroorzaken, vee ziek maken of ze werd verantwoordelijk gehouden voor de buurman die ineens mank liep. De rechter bepaalde vervolgens wie een heks was of niet, vaak aan de hand van handboek de Heksenhamer dat ingezet werd door mensen die vrouwen wilden vervolgen. "De hele heksenvervolging is een uiting geweest van vrouwenhaat", zegt Manja. "Vroedvrouwen kregen in die jaren het meest te verduren. Dat waren wijze vrouwen die verstand hadden van kruiden en niet met zich lieten dollen." De heksenvervolgingen hebben na deze eerste verbranding in Almen nog zo'n twee eeuwen geduurd waarbij, in West-Europa, ongeveer veertigduizend vrouwen de dood vonden.

Waarom Aleida, de hoofdpersoon uit het stuk, op de brandstapel is beland, is onbekend. Manja moest sowieso met weinig materiaal uit de voeten omdat het archief van de rechtbank in vlammen opging tijdens de Tweede Wereldoorlog. "Het moet te maken hebben gehad met het celibaat. Aleida was de dienstmaagd van de pastoor, maar vermoedelijk zijn ze een stel geweest. Toen Manja dan ook ter ore kwam dat Aleida een dochter zou hebben gehad, besloot ze gelijk het hele stuk om te schrijven voor moeder en dochter. Ook werd er een jonge actrice bijgehaald, die Manja vond in de net afgestudeerde Marloes IJpelaar. "Toen Marloes auditie kwam doen, vertelde ze al twee jaar bezig te zijn met hekserij en dat ze een feministische theatergroep had opgericht. Hoe toevallig? Het paste perfect."

De voorstelling vertelt niet alleen het verhaal van de heksen, maar ook het verhaal van twee generaties vrouwen die ieder op eigen wijze naar deze geschiedenis kijken. Op die manier legt Manja een mooie link met de actualiteit. "Hoe kon je jezelf veilig stellen tegen beschuldiging? Door ervoor te zorgen dat je niet verdacht kon zijn. Dus deden vrouwen zich dommer voor dan ze in werkelijkheid waren. Niet opvallen, maar lief, mooi en bescheiden zijn. Ik ben ervan overtuigd dat we nog steeds met deze erfenis zitten. Dat zie je aan de metoo beweging, waar ik zelf getuige van ben geweest op de toneelschool, maar ook aan dat gedoe op Instagram. Dat komt voort uit 'ik moet mooi zijn', want anders ben ik niets waard in deze wereld."

Volgens Manja hebben de heksenvervolgingen, die pas afnamen nadat de rechten van vrouwen drastisch werden ingeperkt, vrouwen dan ook uit elkaar gedreven. "De Heks van Almen is echt een feministisch stuk", besluit ze. "Ik hoop dat er veel moeders en dochters komen kijken."

De première van De Heks van Almen vindt plaats op vrijdag 14 augustus. Verder zijn er uitvoeringen op 15, 16, 21, 22, 23, 28, 29 en 30 augustus, en 4, 5 en 6 september. De kaartverkoop start zondag 12 juli. Tickets kunnen alleen online worden gekocht.


www.kamertheater.nl