'Dit is als gemeenschap zó waardevol!'
Zutphen herdenkt 75 jaar bevrijding in woord en beeld
Door Eric Klop
ZUTPHEN – Ook Zutphen staat stil bij 75 jaar vrijheid. Ter voorbereiding op de verschillende herdenkingen die gaandeweg dit jaar worden gehouden, heeft de gemeente de handen ineen geslagen met lokale omroep B-FM. Onder auspiciën van het Erfgoedcentrum Zutphen en het gemeentelijke Comité Herdenkingen vinden interviews plaats met ooggetuigen die in Zutphen en Warnsveld de Tweede Wereldoorlog van bezetting tot en met bevrijding van nabij meemaakten. Vorige week werden de eerste drie gesprekken opgenomen. De uitzendingen zijn daags voor een bepaalde herdenking. Opdat niemand vergeet dat vrijheid ook in Nederland geen vanzelfsprekendheid is.
Ze zijn uiteraard niet meer de jongsten die door presentatrice Meike Lammes naar hun herinneringen worden gevraagd. Jan Kreijenbroek, is 84. Liesbeth Eikelenboom en Henk Mulder doen er nog een schepje bovenop. Zij zijn 88. Maar met hun lijf, leden en geest is niets mis. Monter betreden de drie gasten de studio van B-FM, sinds enige tijd gevestigd op de derde verdieping van de Hanzehof. Allen hebben hun eigen verhaal dat ze graag nog eens aan een zo breed mogelijk publiek kwijt willen. Ervaringen die moeten worden doorverteld, door de geïnterviewden nog kúnnen worden doorverteld. Al is het maar ter nagedachtenis aan hen voor wie die mogelijkheid tijdens de oorlogsjaren teloor ging.
Jan Kreijenbroek, sinds jaar en dag vraagbaak voor iedereen die iets over de geschiedenis van Zutphen wil weten, bijt het spits af. Het staat in zijn geheugen gegrift. Een stralende zaterdagmiddag, 14 oktober 1944. De 9-jarige Jan stookt met een paar vriendjes fikkie nabij de Rozengracht. Dan klinkt het luchtalarm. "We trappen het vuurtje uit en maken ons uit de voeten. Ik ren naar mijn ouderlijk huis aan de Turfstraat en verschans mij met mijn ouders en broer in de kelder. Een gierend geluid. Een daverende knal. Vinger in de mond, zodat mijn trommelvliezen niet breken. De hele woning staat te schudden. En bang! Het luchtalarm was al wel eerder afgegaan. Je weet wat er kan gebeuren, maar niet waar die bommen terechtkomen. Of je getroffen wordt…"
"Dan durf ik naar buiten", vervolgt Kreijenbroek. "Het café, de gymnastiekzaal en de stadsboerderij aan het Broederenkerkplein. De Barlheze…, allemaal weg. Honderd doden, blijkt naderhand. Een hel. Ook ons huis is niet meer bewoonbaar, maar wij komen er verder redelijk vanaf. Via Warnsveld lopen we naar mijn oma en opa in Lochem. Een paar weken later keren we naar Zutphen terug. Er is geen school meer. Leef de hele dag op straat. Maar je aanvaardt het. Je moet door. En hoopt na de bevrijding dat er nooit meer oorlog komt. Helaas heeft dat wereldwijd anders uitgepakt. Oorlog is alleen te voorkomen als mensen, met name zij die de lakens uitdelen, minder machtsbelust zouden zijn."
Na het gruwelijke bombardement door de geallieerden, die eigenlijk de IJsselbrug op het oog hadden maar hun doel misten, wacht Zutphen nog een barre winter voordat de stad na vijf jaar bezetting wordt bevrijd. De dan 14-jarige Henk Mulder, anno nu onder meer bekend van de door hem georganiseerde oorlogsherdenkingen in en rond Warnsveld, woont eind maart 1945 in de Wilgestraat, tegenover de oude begraafplaats aan de Warnsveldseweg. "De spanning neemt toe. Via via vernemen we dat de Canadese geallieerden nabij Vorden zijn en hun opmars voortzetten richting Warnsveld en Zutphen. De Duitsers zijn onrustig. Maken her en der gaten in de grond en bouwen stellingen. Wij krijgen van de beveiligingsdiensten het advies onze kelder alvast klaar te maken om te schuilen. Een paar dagen later loop ik naar de Ooyershoek om bij de boeren melk te halen. Iemand roept wat ik hier doe. Aan de horizon verschijnen Canadese tanks. Dwars door de weilanden ren ik terug naar huis. Net op tijd. Even later wordt een jongen er per abuis doodgeschoten."
"Wat volgt is een week vol hectiek", gaat Mulder verder. "Overkomende vliegtuigen, vuursalvo's alom, inslaande granaten. Stampende laarzen die steeds dichterbij lijken te komen. Duitsers of Canadezen? Opeens een vreselijke knal. Een granaat in de gang. De voordeur weggeblazen, de wc compleet verdwenen. Wij zitten in de kelder. Bang. Dan zie ik een man met een baret waarop een pluimpje zit. Een Canadees! Geen rotmof met zo'n afschuwelijke helm. Wat een opluchting! Maar de strijd is nog in volle gang. We worden gesommeerd te vluchten. Gaan naar Harfsen, waar de broer van mijn oma een boerderij heeft. Bij aankomst blijkt die afgebrand. Het is 8 april, terug naar Zutphen. Het is er nu veilig. Na vijf dagen eerder Warnsveld is nu ook de stad bevrijd! Wat een opluchting! Zo blij dat je weer mag doen wat je wil doen. Opdat we dit 75 jaar later gedenken. En blijven herdenken. Dat wij de mensen onder de aandacht brengen die ervoor hebben gezorgd dat wij onze vrijheid terug kregen. Dit is als gemeenschap zó waardevol!"
Liesbeth Eikelenboom woonde tot haar tweeëntwintigste in De Hoven, 'bijkans een apart dorp met veel tuinders en een eigen dialect'. Wanneer zij over haar ervaringen tijdens de oorlog praat is het weer Liesbeth ter Beek, dochter van een fotograaf en het hoofd van de toenmalige kleuterschool aan de Schoolstraat. "Tot mijn negende kende ik een onbezorgde jeugd", vertelt de geboren 'Heufse'. Dan breekt de oorlog uit. "Op 10 mei 1940 ben ik precies één dag 10, als De Hoven wordt geëvacueerd. De brug naar Zutphen is al verwoest wanneer wij naar Klarenbeek moeten. Vijf dagen later keren we terug. Aanvankelijk verandert er niet zo veel. Zo is de oeververbinding met Zutphen weer enigszins in tact. Maar gaandeweg halen de Duitsers de touwtjes aan. Wordt het strenger, spannender ook. En maak ik het bombardement van 14 oktober 1944 van nabij mee. Doe met mijn moeder boodschappen in de stad. Een uur of vier, we zijn bijna klaar. Dan loeit het luchtalarm. Een geraas en een getril. We rennen een schuilkelder op de Markt in. Totdat het sein veilig klinkt. Buiten tref ik een andere wereld aan. Alles in de omgeving brandt. Chaos. Onbeschrijflijk. Vlak voordat de bommen vielen zijn we twee meisjes tegengekomen die bij mijn moeder op school zaten. Maakten nog een praatje. Alie van Emst en Annie Kip. Zij hebben het niet overleefd."
Het duurt dan nog een half jaar voordat de bezetter uit Warnsveld, Zutphen en De Hoven is verdreven. De aanloop naar de bevrijding brengen eveneens tal van herinneringen bij Liesbeth ter Beek boven. Mensen uit het westen des lands die tijdens de Hongerwinter in de Achterhoek op voedseltocht gaan. Terug over de IJsselbrug in De Hoven vragen of zij bij de familie Ter Beek mogen overnachten. Een snee brood krijgen van tarwe dat met een koffiemolentje tot meel is gemalen. Liesbeth toont het. Net als de twee tinnen lepeltjes, een alternatief voor die van zilver die de Duitsers confisqueren ten bate van hun wapenindustrie. "En die wij nooit meer terug hebben gekregen. Maar dit valt weg bij alle mensen die vanwege hun achtergrond zijn weggevoerd of anderszins ten prooi vielen aan de oorlog." De onzekerheid ook, als Warnsveld en Zutphen zijn bevrijd, maar de strijd om De Hoven nog eens zes dagen doorgaat. "Op 10 april duiken we onder in de kelder van de gebroeders Arend en Tinus Riethof aan de Weg naar Voorst", wil Liesbeth Eikelenboom-ter Beek na het interview bij B-FM nog kwijt. "Dat wordt al snel te gevaarlijk, waarna evacuatie plaatsvindt naar Empe. Twee huizen naast elkaar. In de ene woning slapen we, in de andere wordt gegeten. Bij het heen en weer lopen vliegen de kogels over ons heen. Heel angstig! En nog steeds heb ik de allereerste dode die ik ooit zag op mijn netvlies. Bij het oude station van Voorst. Een Canadees. Dat maakt op een meisje van 14 een onvergetelijke indruk. Gevallen voor onze vrijheid. Opdat wij dit nooit vergeten!"
[APART KADER]
Negen herdenkingen '40-'45
In totaal interviewt lokale omroep B-FM zeven mensen die ieder vanuit hun eigen ervaringen kunnen vertellen over datgene wat zich in Zutphen afspeelde tijdens de Tweede Wereldoorlog. De uitzendingen via radio en webstream zijn naar verwachting steeds circa een week voordat ter zake de plaatselijke herdenking wordt gehouden. Het overzicht daarvan luidt als volgt:
Vrijdag 27 maart, 11.00 uur: Neerstorten V1 op 28 maart 1945, Thateplantsoen Warnsveld
Dinsdag 31 maart, 10.30 uur: Fusillade IJsselkade op 31 maart 1945, monument IJsselkade
Maandag 6 april, 11.30 uur: Herdenking Canadezen, 'Witte Kruisje' Loöer Enkweg
Vrijdag 10 april, 11.45 uur: Herdenking Canadezen, monument Kerkhofweg Warnsveld
Woensdag 15 april, 10.30 uur: Herdenking De Hoven, gedenksteen Henne Lammers Kruisstraat 7
Maandag 4 mei, 17.00 uur: Herdenking Joodse begraafplaats
Maandag 4 mei 19.00 uur: Dodenherdenking, Burgerzaal & Gideonmonument
Maandag 11 mei, 10.00 uur: Herdenking monument militairen, Algemene Begraafplaats Warnsveldseweg
Woensdag 14 oktober, 11.00 uur: Bombardement binnenstad 14 oktober 1944, Oude Begraafplaats Warnsveldseweg
