ZUTPHEN - Na Walraven van Hall kan Zutphen een nieuwe vergeten oorlogsheld in de armen te sluiten: Sally Noach. In de Tweede Wereldoorlog redde hij honderden levens uit de gevangenissen van Vichy Frankrijk. Voor zijn buitengewone daden kreeg hij weinig erkenning. De Joodse tapijtenhandelaar werd geboren in Zutphen.

Door Alize Hillebrink

Jacques Noach (1946) is een jaar of twaalf wanneer hij voor het eerst leest over de heldendaden van zijn vader. In de Tweede Wereldoorlog deed zijn vader zich voor als Nederlands diplomaat in het Franse Lyon en met louter bluf en overredingskracht redde hij honderden Joden en niet-Joden uit handen van de Duitsers en hun handlangers. Het is een episode uit zijn vaders leven voordat hij zelf geboren werd. Toch werd er allerminst gezwegen over zijn vaders heldendaden. "Hij stond het niet voor," zegt Jacques, "maar het was een gegeven." Dat zijn vader echt iets bijzonders heeft gedaan dringt pas goed tot Jacques door wanneer zijn vader in 1969, op zijn zestigste verjaardag, wordt uitgenodigd op Paleis Soestdijk, waar hij benoemd wordt tot het 'Erekruis in de Huisorde van Oranje' krijgt. Waarom het zo lang duurde eer hij deze erkenning krijgt, beseft Jacques op dat moment nog niet.

Het is een regenachtige en winderige dag in februari en Jacques Noach komt met de trein uit Abcoude naar Zutphen. Al wandelend door de Zutphense binnenstad wijst hij naar een huis in de Barlheze: "Kijk daar heeft mijn vader vroeger gewoond."

Laarstraat
Nu hij toch in de buurt is loopt hij even binnen bij het Zutphens Archief. Gebogen over de sierlijk geschreven letters in het geboorteregister komt er zelfs een foto van zijn grootvader tevoorschijn. De woonadressen van de Noachs in Zutphen blijken talrijk. Na de geboorte van Salomon 'Sally' Noach in 1909 in de Laarstraat, volgen de Turfstraat, de Spittaalstraat, de Rijkenhage, de Spiegelstraat, de Frankensteeg en tot het vertrek van het gezin naar Brussel, de Barlheze. Het waren de bekende crisisjaren. "Ze hadden zes kinderen en het was sappelen, dus vaak verhuizen." De koopmansfamilie Noach werd vooral bekend met handel in textiel en later tapijtenhandel. "Joden mochten geen winkel beginnen of een ambacht uitoefenen." Nog altijd wonen er Noachs in Zutphen, maar velen overleefden de oorlog niet.

'Mijn vader had geen ontzag voor gezag'

'Dooie welp'
De opgroeiende Sally is niet altijd van onberispelijk gedrag, blijkt als hij op twaalfjarige leeftijd in conflict komt met zijn onderwijzer Westerweel*, die nogal pacifistisch van aard is. Het zint hem niet dat Sally bij de padvinderij zit en noemt hem daarom 'dooie welp'. Sally dient hem van repliek met de woorden: 'U bent een schoft'. De onderwijzer pikt dit niet en stuurt hem van school. "Mijn vader had geen ontzag voor gezag," zegt Jacques. Het blijkt een karaktereigenschap te zijn die hem in de oorlog nog goed van pas komt.

Aan het eind van de jaren twintig trekken zijn ouders naar Brussel. Om van zijn vader het koopmanschap te leren volgt Sally hen. Met linnen en later tapijten trekt Sally door België en Frankrijk en ervaart algauw dat hij een talent heeft voor taal. "Hij was een goed koopman, met een flux de bouche." Eveneens eigenschappen die hem later van pas zullen komen.

Vlucht naar Frankrijk
Wanneer de Duitsers op 10 mei 1940 België binnenvallen, is de dan 30-jarige Sally ervan overtuigd dat zijn familie het beste naar Parijs kan vluchten. Zijn ouders besluiten de situatie nog even aan te zien, dus vertrekt hij alleen. De trein afgeladen met zo'n 1700 vluchtelingen rijdt in plaats naar Parijs door naar Toulouse. Zuid-Frankrijk is dan nog vrij en onbezet.

Het ligt voor de hand om vanuit Toulouse de grens over te gaan naar Spanje, maar Sally besluit naar Lyon te gaan. Waarom hij dat doet is Jacques een raadsel. "Ik heb het hem nooit gevraagd," zegt hij met spijt in zijn stem.

Sally meldt zich in Lyon bij het Nederlandse consulaat en komt in contact met de Nederlandse consul Léopold Lambotte en na diens overlijden met zijn opvolger Maurice Jacquet. Beiden spreken geen woord Nederlands. Sally biedt zich aan als tolk voor de vluchtelingen. De vluchtelingenstroom blijft toenemen en algauw wordt de situatie penibel. Verblijf zonder geldige papieren is strafbaar en betekent opsluiting.

Hij verzon namen van plaatsen uit de Achterhoek

Achterhoekse namen
Sally blijkt een kunstenaar in het verkrijgen en onderhouden van de 'juiste' relaties. Hij bemiddelt bij de vrijlating van landgenoten en haalt in plaatsen als Lyon, Maçon en Annecy vastgelopen Engelandvaarders uit de cel. Creatief als hij is verzint hij valse namen: Mozes Cohen wordt Piet Jansen en bij woonplaatsen refereert hij niet zelden aan zijn geboortegrond in de Achterhoek. "Ik situeerde mijn cliënten in Aalten, Winterswijk en dergelijke," vertelt hij in zijn memoires. Vluchtelingen voorziet hij van een 'Sauf conduit', een pas waarmee legaal het land verlaten kon worden naar Spanje en Portugal.

Wel bemerkt hij dat vluchtelingen soms niet worden geholpen vanwege de "legaliteit" waaraan de Nederlandse instanties de voorkeur geven. Ook de traagheid waarmee Nederlandse ambtenaren in Vichy werken is in vele gevallen funest, zegt hij in zijn memoires. Het is kritiek die hem later niet in dank wordt afgenomen.

De Jodenvervolging wordt grimmiger en dat wordt ook in Lyon merkbaar. Als Sally hoort dat zijn ouders zijn weggevoerd naar Auschwitz neemt hij de naam Jean Desbonnets aan. "Mijn vaders zenuwen werden in deze periode erg op de proef gesteld," vertelt Jacques. "Mede door het enorme werk, maar ook door het bericht dat zijn ouders waren weggevoerd."

Bevrijding van gevangenen
Sally zet een fonds op waarmee hij de vijand kan omkopen om mensen vrij te krijgen. Wanneer hem op een dag de toegang tot de gevangenis in Lyon wordt geweigerd roept hij provocerend: "Weigert u óók diplomaten?", waarbij hij naar de binnenzak van zijn jasje grijpt alsof hij daar de officiële legitimatie te voorschijn zou halen. Die dag weet hij met pure bluf 128 Nederlandse Joden uit de gevangenis te bevrijden. De dag erna doet hij zich opnieuw voor als Nederlands consul en met behulp van meegebrachte blanco identiteitskaarten weet hij opnieuw 432 Joden vrij te krijgen uit het 'Stade Iris' van Lyon. Ondertussen wordt de stad met de dag onveiliger en in september 1942 wordt de toestand kritiek. Sally vertrekt op 17 september 1942 met een "Libre sortie de France" naar Madrid. Hij is net op tijd. Kort daarna trekken de Duitsers ook in Lyon alle macht naar zich toe.

In Engeland werd hij niet met gejuich ontvangen

Oranjehaven
In Lissabon schrijft hij een rapport over zijn periode in Lyon, waarin hij zijn kritiek uit over het falen en feilen van de Nederlandse overheid. Op 5 december 1942 vliegt hij naar Londen waar hij door de Engelandvaarders direct tot 'Erelid' van Oranjehaven wordt benoemd. Door de Nederlandse regering wordt hij niet met gejuich ontvangen. Zoals alle Engelandvaarders wordt hij verhoord door de Engelse en Nederlandse inlichtingendienst. Sally's openlijke terechtwijzing van het optreden van Nederlandse diplomaten in Frankrijk is tegen het zere been van de Nederlandse overheid. Komt het door het 'ongelooflijke' verhaal? Of zijn 'onofficiële' wijze van handelen? Of omdat hij zich niet aan 'de heersende orde' en regels hield? In ieder geval is er scepsis, sommigen trekken zijn optreden in Frankrijk zelfs in twijfel.

Shocktoestand
Kort daarna wordt tijdens een medisch onderzoek wordt vastgesteld dat hij zich in een shocktoestand bevindt. Na een aantal weken rust krijgt hij een uitnodiging van Hare Majesteit Koningin Wilhelmina voor een lunch die, zoals Sally constateert, "uit loyaliteit met haar landgenoten in bezet gebied slechts bestaat uit brood, een slaatje en wat stukjes ei als beleg". Wilhelmina adviseert hem een rapport te schrijven over zijn ervaringen in Frankrijk. Ook raadt ze hem aan een rekest in te dienen voor vergoeding van de kosten die hij in Frankrijk heeft gemaakt.

'Hoe meer je weet, hoe meer je met andere ogen gaat kijken'

Bij de overhandiging van zijn rekest aan de minister van binnenlandse zaken Otto van Lidth de Jeude, geeft deze hem te verstaan dat hij niet de opdracht had gekregen om te doen wat hij in Frankrijk heeft gedaan. Hierop antwoordde Sally: 'En wie heeft u gevraagd minister te worden?' Het getuigt van klasse en humor, maar het is uitermate wrang. "Het was een man die geen blad voor de mond nam en werd daardoor als een lastpak gezien," zegt Jacques. Sally besluit hierna af te zien van de claim.

Vanaf 1943 werkt hij voor de inlichtingendienst in Engeland

Geen erkenning
Als erkenning voor zijn daden wordt Sally door Koningin Wilhelmina in 1945 het 'Kruis van Verdienste' toebedacht, echter het ministerie houdt dit tegen. De koninklijke onderscheiding betekende namelijk ook een erkenning van de door hem gerapporteerde bezwaren tegen een aantal hoge functionarissen van Buitenlandse zaken in oorlogstijd.

Kort na de oorlog gaat Sally weer als vanouds in de tapijtenhandel. Jacques: "Na de oorlog leefde hij bij de dag. Alles wat hij kon vieren deed hij. Hij vierde het leven op en top. Mijn vader had een ingeboren gevoel voor situaties en mensen en had een enorm gevoel voor humor. Ook was hij een fantastische verhalenverteller. Als hij vertelde hing iedereen aan zijn lippen."

Vergeten soldaat van Oranje
Uiteindelijk, in december 1969, komt er dan toch een onderscheiding voor 'de vergeten soldaat van Oranje'. Op zijn zestigste verjaardag krijgt hij op Paleis Soestdijk het 'Erekruis in de Huisorde van Oranje', uitgereikt door Koningin Juliana en Prins Bernhard.

Dat zijn erkenning zo moeizaam tot stand kwam, deed wel wat met hem, vertelt Jacques. "Mijn vader lag er niet wakker van, maar het deed hem natuurlijk wel wat."

Na een lange dag in Zutphen besluit Jacques zijn verhaal. "Weet je wat het is? Hoe meer je weet, hoe meer je met andere ogen gaat kijken."

*De Zutphense Joop Westerweel zou later bekendheid krijgen als een van de grote verzetslieden in de Tweede Wereldoorlog. Hij werd in 1944 door de Duitse bezetter doodgeschoten.

[APART KADER]

Filmvertoning 'Forgotten Soldier'
Op dinsdag 7 april, 75 jaar na de bevrijding van Zutphen, wordt de documentairefilm 'Forgotten Soldier' (2018) om 15.00 uur en 20.00 uur vertoond in Filmtheater Luxor. De film over Sally Noach en zijn heldendaden start met beelden van Zutphen in de jaren '30 en bevat opmerkelijk veel originele beelden van Sally tijdens de Tweede Wereldoorlog. Beide voorstellingen zijn in aanwezigheid van Sally's zoon Jacques Noach en dochter Irene Hatter. Na afloop is er gelegenheid tot het stellen van vragen (Q&A).