Het jaar rond met Zutphense poorten

ZUTPHEN - Schilder Johan Heimgartner en dichter Hanz Mirck schilderden en dichtten de tijd in twaalf poorten. Het resultaat is een kalender waarin oude Zutphense stadspoorten de jaargang bepalen.

Door Alize Hillebrink

Het is een juliavond en het poortersklokje luidt. Weldra sluiten de poorten van de stad. In zijn haast de stad te bereiken is Leendert zijn duit verloren. De tol die hem toegang verschaft tot de stad. Nu moet hij de nacht buiten doorbrengen. Met alle gevaren van dien. Leendert is één van de personages van de nieuwe Zutphense Poortenkalender die 25 september verschijnt. Het is zomer, dus gelukkig zal de nacht voor Leendert buiten de Zutphense poorten niet al te koud zijn.

 “Kijk.” Schilder Johan Heimgartner (1953) wijst naar het strijklicht dat door het raam van zijn atelier valt. “Hier werk ik. Met dit licht. Geweldig toch.” Zijn ogen glimmen. In de hoek staat een houten ezel met een wit doek. Enthousiast schuift hij de deur van een kast open. Tientallen beschilderde doeken leunen tegen elkaar op de onderste plank. “Ik werk met olieverf dat ik aquarelachtig aanbreng.” Op de tafel in de woonkamer heeft hij twaalf schilderijen van Zutphense stadspoorten uitgestald. Zodra je langer kijkt geven de overwegend baksteenkleurige afbeeldingen steeds meer details prijs.

Gefascineerd door Zutphen
Heimgartners liefde voor tekenen en schilderen begon al op jonge leeftijd. De laatste jaren gaat zijn voorkeur uit naar het schilderen van het verleden van de stad Zutphen. “Ik ben gefascineerd door Zutphen, ik lees er veel over en duik graag in archieven.” Intussen houdt hij een metersgroot schilderij in de lucht met een afbeelding van Zutphen in 1450. De stad, bezien vanaf de IJssel, is volledig ommuurd met torens. “Hier zie je de Marspoort en daar de Bourgognetoren,” wijst hij.

Bij het maken van dit schilderij besefte hij dat de muren rond de stad één geheel vormen met de poorten, rondelen en wachttorens. En juist over die poorten is weinig bekend, ontdekte hij. “De vestingwerken en de stadsbebouwing zijn beschreven, maar over de Zutphense poorten, vind je niet veel.” Vreemd eigenlijk, vindt hij, want hoewel allemaal dezelfde functie - namelijk toegang verschaffen tot de stad en de vijand buitensluiten - hadden de poorten ieder een andere naam en ligging. Zo had je de Enckpoort, in de stadsmuur van de Nieuwe Stad (Nieuwstad), die toegang gaf tot de bouwlanden de Zutphense Eng. En de Vis(ch)poort die vanaf de haven toegang gaf tot de Vismarkt voor de deur van het stadhuis. Heimgartner telde er meer dan twaalf. “De meeste poorten verdwenen aan het eind van de 19e eeuw, toen de vestingstatus wordt opgeheven.” Heimgartner bracht de Zutphense poorten op papier tot leven. “De schilderijen zijn historische reconstructies van de tijd dat de poorten nog in gebruik waren. Ik wilde Zutphen laten zien wat geweest is, hoe het ooit was.”

Voor hij er erg in had was het idee geboren om van de twaalf geschilderde poorten een verjaardagskalender van maken. Hij benaderde oud-stadsdichter Hanz Mirck (1970) of hij er gedichten bij wil schrijven. Gedichten die iets toevoegden aan het schilderij, zei Heimgartner erbij. En er moest humor in. “Tja,” zei Mirck, “makkelijker gezegd dan gedaan, me twaalf keer laten inspireren door een poort!” En hij lacht. Maar algauw triggerden de schilderijen iets bij hem en hij begon te schrijven. “De personages op het schilderij brachten iets tot leven.”

Van buiten en van binnen
Zoals Heimgartner met zijn schilderijen de stad van buitenaf benadert, zo bezingt Mirck de stad van binnenuit. Alles in de sfeer van destijds. De figuren in de prenten krijgen een naam en een verhaal en worden daarmee tot inwoners van de stad. Zo is er Trui, die wacht op een man en Roeland en Dirkje die ruzie hebben. En dan is er nog dorpsgek Drogenap met zijn dronkenschap. “Net als in de schilderijen is er in de gedichten telkens iets nieuws te ontdekken,” zegt Mirck.

Poorten openen en poorten sluiten, poorten houden binnen en sluiten buiten. Maar, poorten zijn ook te zien als een metafoor voor de tijd. “Een nieuwe maand beleef je alsof je door een poort heen gaat,” zegt Heimgartner. “Zo wordt een poort, naast de begrenzing van de stad, een grens in de tijd,” zegt Mirck filosofisch. Voor het historische besef wordt de oorspronkelijke functie van de maanden erbij vermeld: juli is de hooimaand, november is de slachtmaand. “In deze tijd gebruiken we die betekenis en functie niet meer,” zegt Heimgartner. “Maar, even stil te staan bij de tijd, bij de dag, de maand, het jaargetijde en de verjaardagen die komen en zijn geweest kan wel een vorm van contemplatie teweegbrengen,” zegt Mirck. “Al dan niet op het toilet,” lacht hij, “de plek waar een kalender vaak hangt!” Maar, zoals dat hoort bij een verjaardagskalender: verjaren doet hij niet.

De schilderijen van Johan Heimgartner zijn van 25 september t/m 2 oktober te bezichtigen en te koop in de galerie aan de Nieuwstad. De Zutphense Poortenkalender is vanaf 25 september te koop in de lokale boekhandels.

Berkelpoort  (September herfstmaand)

Een poort is er alleen
om het schuim te weren:
water golft er stilzwijgend onderdoor,
wijn uit Duitsland stroomt binnen.

Derrick heeft genoeg gedronken
Om er verstand van te hebben.
Wat een etiket is voor vloeistof
is een vlag voor een rivier,

en wat een hals is voor een fles
is een poort voor een stad:
vrijheid borrelt
onder de oppervlakte.

Hanz Mirck