Kunstenaar Bertus Voortman, ‘unieke Zutphenees’, in boek vereeuwigd

ZUTPHEN - Arnold Gerritsen was al ingeseind dat hij het eerste exemplaar in ontvangst mocht nemen. De ware reden werd hem pas aan het eind van de boekpresentatie duidelijk. Eerst vertelde auteur Willem Sprengers over de totstandkoming van ‘Van Zutphen nooit genoeg’: een boek over kunstenaar Bertus Voortman.

Door Sander Grootendorst

Gerritsen is oud-burgemeester van Zutphen en officieel en officieus nog altijd actief op cultureel gebied in ‘zijn’ gemeente. Aanleiding genoeg om hem het eerste boek te geven. Gerritsen heeft Voortman (1916-2008) persoonlijk gekend – “zij het niet heel goed” – en wist dat hij in 1942 een van de oprichters was van de Zutphense schildersgroep Palet, die nog steeds bestaat. Hij heeft zich ook wel eens door een van die schilders laten portretteren. Wat Gerritsen nu voor het eerst te weten kwam, dankzij Sprengers’ speurwerk: dat hij woont in een huis waar het gezin Voortman, met onder anderen zoon Bertus, zich in 1924 vestigde, nadat het was teruggekeerd uit tijdelijke woonplaats Deventer.

Nu is het één woning: destijds waren het er vier, vier kleintjes dus, de zogenoemde bleekhuisjes. Je kon ze alleen maar bereiken via een gang door het pand met het adres Kerkhof 16, het tegenwoordige advocatenkantoor. De huisjes hadden daardoor eveneens dat adres. Het kantoor wordt geregeld voor boekpresentaties ingezet en vrijdag zag ook Van Zutphen nooit genoeg er het eerste levenslicht. Advocaat en leesliefhebber Herman Krans is getrouwd met Ine Soepnel van boekwinkel Van Someren & Ten Bosch. 

Zutphense lijntjes komen samen: helemaal in de geest van Bertus Voortman. Die bleef zijn hele leven verweven met Zutphen, de stad waar hij werd geboren (aan de Kreynckstraat) en die hij ontelbare keren heeft vastgelegd in de meest uiteenlopende schilder- en tekentechnieken. Ook de wijde omgeving verkende hij als kunstenaar, wat leidde tot een grote hoeveelheid landschapsschilderijen. Daarnaast ontwierp én bouwde hij decors, onder meer voor revue-voorstellingen van voetbalclub AZC. Sprengers: “Wie Voortman zegt, zegt AZC. Bertus voetbalde zelf niet, zijn vader en zijn twee broers wel.” 

Naast schilderijen en tekeningen heeft Sprengers ook afbeeldingen van de decors en affiches in het rijk geïllustreerde boek opgenomen. In het AZC-archief bleken volop herinneringen aan Bertus voorhanden. Bij AZC leerde Bertus zijn latere vrouw Riek kennen, ze kregen één kind: Willem. Naamgenoot Willem Sprengers maakte kennis met hem en kon putten uit het vele materiaal dat de zoon van zijn vader had bewaard, zowel van zijn oeuvre als documentatie. Achterkleindochter Jip vond recentelijk tekeningen van Bertus die verrassend veel lijken op smiley’s, misschien te beschouwen als geabstraheerde karikaturen: die tekende Bertus ook. “Hij maakte een boekje met 172 karikaturen. Van filmacteurs, politici, schaatsers, componisten… Achterin nam hij een index op. Voor als volgende generaties niet meer zouden weten wie wie was. Dit is bijvoorbeeld Gary Grant: ‘Amerikaanse filmacteur’.”

Sprengers:
‘Aan de hand
van een paar
kenmerken
zette hij een
mens neer.
Ongelooflijk
knap’

“Aan de hand van een paar kenmerken zette hij een mens neer. Ongelooflijk knap”, aldus Sprengers, die zich voor zijn boek verder nog kon baseren op een autobiografische tekst van Voortman zelf.

Het boek maakt de veelzijdigheid en gedrevenheid van Bertus Voortman als kunstenaar duidelijk. Sprengers, die woont in de Zuidwijken, kwam met Voortmans werk in aanraking toen zijn vrouw Nelleke zich aansloot bij Palet. “Dat had toen een atelier aan de Kolenstraat, ik vond het maar niks dat ze daar op donkere winteravonden naartoe moest fietsen en ben haar met de auto gaan brengen en halen.” Nelleke overleed enkele jaren geleden. Het boek is als vanzelf ook een eerbetoon aan haar.

Sprengers heeft Voortman twee keer ontmoet. Later werd hij ook zelf lid van Palet: elke donderdagavond doet hij mee met het portret-tekenenen in het huidige Palet-hoofdkwartier in de Uitwijk. Zoals Voortman en de zijnen destijds, op verschillende locaties, mensen tekenden. De huidige ‘voortrekker’ van de club, gepensioneerd wiskundeleraar Klaas Commandeur – aan ‘voorzitters’ doen ze niet – ging bij de boekpresentatie in op de geschiedenis van Palet. Hoe ze aan hun modellen kwamen? Die werden uit een nabijgelegen etablissement geplukt. Commandeur toonde een schets van het jonge model Lia Dobber. “Vader Dobber had zijn twijfels, hij ging persoonlijk een kijkje nemen.” Hij trof een serieus en betrouwbaar genootschap aan, zei Commandeur. “Kijk maar, op deze foto: daar zit vader Dobber. Hij is ook lid geworden van Palet.”

Voortman begon bij ‘Kunstoefening’ in Arnhem een opleiding, maar de oorlog gooide roet in het eten. Hoewel kunstenaar in hart en nieren, bleef hij zich altijd amateur noemen, puur omdat hij zijn geld er niet mee verdiende. Wel bleef hij zich altijd maar bijscholen, zijn vaardigheden verbeteren. Zo’n man, zo’n “unieke Zutphenees”, mag niet in de vergetelheid belanden, vindt Sprengers. 

Voortman
was een van
de kernfiguren
van het rijke
Zutphense
kunstenaars-
leven in de
vorige eeuw

Hij was een van de kernfiguren van het rijke Zutphense kunstenaarsleven in de vorige eeuw. Waarover Wouter Hendriks in 2008 zijn boek De Zutphense School publiceerde: voor Sprengers een inspiratiebron.
Arnold Gerritsen stelde vast dat zich “in het werk van deze begenadigde kunstenaar de bijzondere maatschappelijke en sociale geschiedenis van Zutphen weerspiegelt. Waaronder een stukje geschiedenis van het huis waarin ik woon.”

Willem Sprengers: Van Zutphen nooit genoeg. Bertus Voortman. Uitgeverij Hermans Doetinchem.