Struikelen over stenen in de Schilderswijk

ZUTPHEN - Woensdag 2 juni zijn in de Zutphense Schilderswijk twintig Stolpersteine onthuld. Een gezamenlijk initiatief van buurtbewoners voor de slachtoffers en de nabestaanden. “In feite zijn het onze buren van nog maar een paar jaar terug.”

Aan de Rembrandtstraat 12 werden drie Stolpersteine onthuld voor de familie Heilbronn. Het dochtertje van deze familie, Regina, was slechts twee jaar toen zij in 1942 vanuit deze woning werd weggevoerd naar Westerbork. Vader, moeder en dochter Heilbronn kwamen om in Auschwitz. Wim Schipper, huidige bewoner aan de Rembrandtstraat, hield een korte toespraak. “Het liefst hadden de nazi’s gezien dat de geschiedenis van de familie Heilbronn was uitgegumd, maar dat is niet gelukt. Met de legging van deze stenen geven we de familie weer een plaats in de Rembrandstraat waar ze hebben gewoond als gewone mensen. In feite, onze buren van nog maar een paar jaar terug.”

Met verwijzingen naar recente conflicten, verwijst Schipper naar vandaag de dag: “Vervolging om wie je bent of wat je gelooft, lijkt altijd op de loer te liggen. Dus, struikel over deze stenen van Alexander, Rika en Regina, en sta stil bij wat moorddadige regimes kunnen aanrichten.”

Iets verderop werd in de Rembrandtstraat nummer 22 een Stolperstein gelegd voor Jane Krukziener-de Groot. Haar achterkleinkinderen Maxim en Phyline Krukziener, onthulden deze steen. Maxim was speciaal overgekomen vanuit Portugal. Met behulp van diverse onderduikadressen overleefde zijn vader Nico, met zijn ouders en broertje, de oorlog. Jane Krukziener-de Groot werd op 14 mei 1943 op 76-jarige leeftijd vermoord in concentratiekamp Sobibor. Maxim heeft één tastbare herinnering aan haar: een gebedenboekje dat zij kreeg op 12-jarige leeftijd, toen zij kerkelijk meerderjarig werd in 1878. Hij vervolgt zijn toespraak met: “En nu dus een tweede herinnering, namelijk deze bijzondere Stolperstein.”

Aan de Ruysdaelstraat 36 werden drie Stolpersteine onthuld. Drie generaties naast elkaar: grootmoeder Grietje de Groot-Akker, moeder Vrouwchje Cohen-Muller en dochter Greta Sonja Cohen. De zoon van het gezin, de dan 15-jarige Frits Cohen, overleefde de oorlog. Er is contact met zijn dochter Ruth die in Londen woont en via een videoverbinding kon zij toch de ceremonie meemaken. Renée Koot die veel onderzoek heeft gedaan naar de Joodse geschiedenis van Zutphen, vertelde het verhaal van de familie. De huidige bewoner Jan Schreurs vertelde hoe hij Frits Cohen regelmatig heeft ontmoet bij de woning in Zutphen en hoe hij dan beeldend over zijn ontsnapping vertelde. Tijdens zijn bezoek liet Frits weten wars te zijn van iedere vorm van onderdrukking en een rotsvast geloof te hebben in de vrijheid van ieder mens, met respect voor de ander.

Bij de Frans Halslaan 68 werd stilgestaan bij de familie Wolf. Vader Benjamin en zijn zoons Herman en Jacob werkten allen in de chemische fabriek Koppel in de Laarstraat 77. Moeder Sara Wolf-Koppel was de dochter van de eigenaar van deze fabriek. Zoon Herman was een goede schaker en lid van de plaatselijke schaakvereniging. Allen zijn in 1943 vermoord in Auschwitz.

Aan de Frans Halslaan 64 en 66 woonden de broers Jacob en Herman Meijers. Opgegroeid in het Gelderse Hengelo vestigen ze zich met hun gezinnen in Zutphen. Jongere broer Elie Meijers overleefde de oorlog door onder te duiken. Zijn zoons, David en Leo, waren beiden met hun gezinnen aanwezig bij de onthulling. Evenals Chaïm de Liver die zijn tante, vrouw van Herman, Vrouwtje de Liver, nooit heeft gekend. Leo Meijers: “Hoe bijzonder is het, dat drie van de vijf broers met hun gezinnen vlak bij elkaar woonden. Ze hadden het heel fijn met elkaar. En dan wordt het mei 1940. De Tweede Wereldoorlog breekt uit en Nederland wordt al na een paar dagen onder de voet gelopen door het Duitse leger. De Duitse bezetter vaardigt gaandeweg steeds strengere maatregelen uit, vooral, maar niet alleen, tegen de Joodse inwoners. En uiteindelijk komen er razzia’s, waarbij wijk voor wijk, straat voor straat en huis voor huis, Joden worden opgepakt en weggevoerd naar de vernietigingskampen in Duitsland en Polen. Zo ook hier in de Frans Halslaan.” Ze werden in juni 1943 opgepakt en naar vernietigingskamp Sobibor gedeporteerd. Kort na aankomst zijn Herman en zijn vrouw Vrouwtje met hun kinderen Trijntje (10) en Lion (9) vermoord in Sobibor. Ditzelfde lot trof de echtgenote van Jacob, Roos, en hun kinderen Jetta Sara (13) en Emanuel (10). Alleen Jacob wist te ontsnappen, maar ook hij werd uiteindelijk vlak voor het einde van de oorlog alsnog opgepakt en op 13 maart 1945, slechts zeven weken voor de bevrijding van Nederland, vermoord in kamp Mauthausen.

Voor alle vermoorde families sprak Ronnie Noach, oud-voorzitter Joodse gemeente Stedendriehoek, na de onthulling het Jizkor, een Joods herdenkingsgebed voor overleden familieleden. Gevolgd door de kaddisj, een belangrijk Joods gebed door Maxim Krukziener.

Besloten bijeenkomstIn de Walburgiskerk volgde een besloten bijeenkomst met toespraken van nabestaanden, omlijst door muziek van Dorien Hoomans. Samen met Crispijn Oomes en Eva van den Berg vormde Hoomans een gelegenheidstrio. Muzikanten Eric van Grootel en Frank van Merwijk brachten nummers uit hun voorstelling ‘Nie wieder krieg’ ten gehore. Persoonlijke verhalen werden gedeeld. Zo vertelde Paul Weijel over zijn emotionele bezoek met zijn zus aan Auschwitz en Sobibor: “Wij zijn onze vermoorde families nooit vergeten en zij leven voor altijd voort in onze harten en gedachten. Laat deze stenen hiervan getuigen, want een mens is pas vergeten als zijn of haar naam is vergeten. Dat is dan ook het Leitmotiv van de Stolpersteine, die vandaag zijn gelegd.”

Het boekje ‘Joodse bewoners in de Schilderswijk Zutphen’ is voor 12,95 euro te koop bij Boekhandel Van Someren & Ten Bosch in Zutphen en de Readshop in Warnsveld.