Historie Zutphen in ‘vergeten eeuw’ knap en ingenieus gevangen inharmonicaboek

ZUTPHEN - ‘De Vergeten Eeuw, Zutphen van 1800 tot 1900’, dat is het thema van 2021 in Zutphen. Dankzij een mooie samenwerking tussen de Historische Vereniging Zutphen (HVZ), de David Evekinkstichting en het Erfgoedcentrum Zutphen wordt deze bijzondere periode uit de vergetelheid getrokken. In onderstaand verhaal staat de jubilerende HVZ centraal, de komende weken komen de andere partijen en ook de gemeente Zutphen uitvoerig aan bod.

Door Rudi Hofman

Alle ongeveer 800 leden van de HVZ hebben onlangs naast het nieuwe kwartaaltijdschrift een bijzonder aandenken aan het 40-jarige bestaan van hun vereniging ontvangen: een ‘leporello’ (harmonicaboek) over Zutphen in de negentiende eeuw.

Bini Jansen, bestuurslid van de Historische Vereniging Zutphen, kwam dankzij ‘een activiteit in Culemborg’ op het idee voor het harmonicaboek en verrichtte het leeuwendeel van het werk. Zij en verenigingsvoorzitter Adriaan van Oosten zijn terecht trots op het resultaat. Dat schetst volledig uitgeklapt in ruim twee meter de belangrijkste gebeurtenissen en ontwikkelingen tijdens de negentiende eeuw in Zutphen. Aan de ene zijde (‘De tijdlijn’) van het uitklapboek gebeurt dit in korte teksten al dan niet met foto’s, die telkens een tijdspanne van vijf jaar omvatten en waarbij ook aandacht is voor landelijke hoogtepunten. Aan de andere zijde (‘De Verhalen’) wordt in tien langere epistels dieper ingegaan op belangrijke en opmerkelijke thema’s.

Neem bijvoorbeeld de ‘Aardappeloproer’ (boze burgers vallen op 27 juli 1847 op de IJsselkade een boer met aardappelkar aan uit vrees voor een forse stijging van de aardappelprijs), ‘Zutphens eerste ‘zielendokter’ (dokter Johannes Nicolaas Ramaer was ‘Neerlands eerste psychiater’ werkzaam binnen het krankzinnigengesticht van het Oude en Nieuw Gasthuis) en de ‘Gevolgen van de Vestingwet’ (door deze wet uit 1874 kon de stad eindelijk buiten de vestingmuren uitbreiden). “Zutphen zat daarvoor eeuwenlang bekneld tussen de muren”, zegt Van Oosten.

Geen bedelaars
Verder is er in de leporello aandacht voor onder meer de ontwikkeling van de IJsselkade, de bouw van de ‘oude’ IJsselbrug (openstelling in 1865) die treinverkeer van en naar de stad mogelijk maakte, het feit dat Zutphen in de negentiende eeuw dankzij diverse werkverschaffingsprojecten officieel geen bedelaars kende en steeds meer een winkelstad werd.

“Voorheen ging je boodschappen doen bij de bakker of op de markt en liet je je kleding maken bij de kleermaker. In het tweede deel van de negentiende eeuw openden er steeds meer winkels”, schetst Jansen. Voorzitter Van Oosten is blij met het gekozen thema: “Zutphen is natuurlijk een historische stad, maar mensen verwachten dan dat je het over de middeleeuwen hebt. De negentiende eeuw schiet er onterecht vaak bij in.”

Cholera
Waar we nu met ons allen lijden onder de coronapandemie maakte in 1866 de laatste cholera-epidemie in Nederland veel slachtoffers. Alleen in Zutphen overleden dat jaar al 103 inwoners aan deze besmettelijke ziekte. In de negentiende eeuw groeide het aantal inwoners van de stad van pakweg 7.000 naar ruim 18.000.

Oprichting
Tijdens een door tachtig belangstellenden bezochte vergadering in het Stedelijk Museum werd op 23 november 1981 de Historische Vereniging Zutphen officieel opgericht. ‘Daarmee kreeg het initiatief van de heren H. Borgdorff en S. Laansma zijn bekroning’, zo valt te lezen in het verslag van de oprichtingsvergadering. Het lidmaatschapsgeld werd vastgesteld op 25 gulden en de vergadering verkoos J. van der Kluit tot de eerste voorzitter.

Huidig voorzitter Van Oosten is vanaf het begin lid. Hij vertelt dat het Regionaal Archief Zutphen aan de Spiegelstraat voor zijn vereniging als uitvalsbasis dient. “Leden betalen nu 21 euro en daarmee zijn we nog altijd een heel goedkope vereniging.” De HVZ geeft vier keer per jaar een tijdschrift uit, verzorgt lezingen, workshops en verdiepingsmodules, heeft www.zutphenopdekaart.nl geïnitieerd.

Publicaties
Uit werkgroepen, zoals de bouwhistorische werkgroep, zijn tal van publicaties voortgekomen. Voorbeelden hiervan zijn: Aan het eind van de Lange Brug begint De Hoven, Geschiedenis van Zutphen over de IJssel; Zutphen ontmantelde vestingstad, Korte geschiedenis van het Rozenhof- en het Deventerwegkwartier; Zutphen De Mars, 125 jaar wonen en werken tussen water en spoor; Lopen door het verleden van het Barlhezekwartier en De Zutphense Kehille in het bijzonder, Een geschiedenis van Joods Zutphen.

Van Oosten: “We hebben bijvoorbeeld ook een werkgroep redactie, een werkgroep lezingen en excursies en er is zich een werkgroep Nieuwstad aan het vormen. Dergelijke werkgroepen zorgen ervoor dat de vereniging bloeit door zich in een bepaald onderwerp te verdiepen.”

Symposium, boek en jubileumuitgave
De Historische Vereniging Zutphen besteedt op 12 november met een symposium in de Walburgiskerk aandacht aan Zutphen in ‘De Vergeten Eeuw’. Sprekers zijn onder anderen de professoren Marita Mathijsen, Willem Frijhoff en Dolly Verhoeven. De HVZ hoopt tijdens het symposium de speciale jubileumuitgave van het verenigingstijdschrift en een boek te presenteren dat als thema heeft: hoe veranderde het uiterlijk van de stad in de negentiende eeuw in relatie tot de sociale en maatschappelijke ontwikkelingen.