Tentoonstelling ‘Postmemory’ herdenkt het einde van de Tweede Wereldoorlog

ZUTPHEN - Dat Bolwerck biedt van 11 september tot 6 december ruimte aan de tentoonstelling ‘Postmemory’ van de Zweedse kunstenares Elisabeth Moritz. Vrijdagavond 18 september opende de burgermeester van Zutphen Annemieke Vermeulen de tentoonstelling officieel. Zij sloot af met de woorden: “Laat deze kunst een uitnodiging zijn, polariserende discussies te vermijden, maar wel genuanceerde dialogen te voeren.”

Door Jolien Wilmar

Dat Bolwerck herdenkt met deze expositie het einde van de Tweede Wereldoorlog, nu 75 jaar geleden. Deze tentoonstelling zou eigenlijk in mei van dit jaar hebben plaatsgevonden, maar is vanwege corona verschoven naar dit najaar.

Moritz vertelt dat ze een manier heeft gezocht om de schaamte over de daden van de Duitse SS-soldaten uit haar familie te verwerken. “Zolang we onze schaamte in het verborgene met ons meedragen, geven we het generatie na generatie door.” Uit verantwoordelijkheidsgevoel naar haar dochters brengt zij haar verleden aan het licht. Middels haar kunst geeft ze niet alleen haar persoonlijke geschiedenis bloot, maar toont ze ook de geschiedenis van Duitsland en van Europa.

Ze is tot het begin van de 20ste eeuw terug gegaan in de familiearchieven en heeft de correspondentie en de fotoalbums gebruikt om haar geschiedenis te begrijpen. Met behulp van gigantische familiefoto’s toont ze hoe oorlog en alledaagse familiemomenten verweven zijn. De trotse soldaat te paard, naast het gezin aan het strand. De jonge kinderen in een schoolklas, die groeien naar wat ze aangereikt krijgen.

Uit de foto’s zijn honderden stukjes papier weggesneden. Dat maakt de foto’s kwetsbaar. Je kijkt naar het portret en er tegelijkertijd doorheen. Het patroon van de uitsneden dwingt je blikrichting naar een brandpunt in de foto. Zo bepaalt de kunstenaar waar de focus van het waarnemen naar toegaat. Als kijker voel je dat je niet vrij bent in wat je ziet, maar dat je ziet wat de ander je wil laten zien.

Moritz vertelt verder dat ze uit sommige foto’s meer heeft weggesneden dan overgelaten, maar dat je, zolang je een netwerk overlaat, je de afbeelding kan blijven zien. Door de foto’s onder en boven en achter elkaar te hangen, is gelijk duidelijk hoezeer de individuen uit een familie verweven zijn met elkaar.

De uitsneden maken de foto’s licht en luchtig, de grote glazen ramen in de ruimte versterken dit gevoel. De eerste indruk is daardoor zorgeloos familiair. De donkere kant van het verhaal toont zich pas bij nadere bestudering. Zo hangt er een portret van een moeder met een baby, het doet denken aan de Mona Lisa, maar als je heel goed kijkt is te zien dat de achtergrond van het portret bestaat uit de moeder en kind op z’n kop. Moritz vertelt dat je zo kan zien dat zo’n moeder en kind in een eigen cocon lijken te leven en zich helemaal niet bewust zijn van wat zich buiten hun aandacht afspeelt. Zich niet bewust van het feit dat ondertussen hun wereld op z’n kop staat.

Moritz toont ons hiermee verschillende aspecten: zowel de gaten in ons geheugen, als de schone buitenkant en de duistere achterzijde. Ze maakt voelbaar hoe kwetsbaarheid en dwang, hand in hand gaan.

Dat zij naar gaten stonden te kijken, realiseerden de kijkers haast niet doordat deze gaten zo’n prachtig patroon vormen. De parallel is makkelijk gemaakt. Moritz laat ons de geschiedenis zien, maar confronteert ons ook met de onzichtbaarheid van de gaten in ons eigen waarnemen.

Als Elisabeth met haar zachte stem vertelt over haar familie, valt het op hoe voorzichtig ze zoekt naar woorden. Die zachte voorzichtigheid en kwetsbaarheid zijn kenmerkend voor de hele tentoonstelling, die mede mogelijk werd gemaakt door de Gemeente Zutphen en de Stichting Don Quichot.