Mirjam met de Braziliaanse inheemse Manuel. Eigen foto
Mirjam met de Braziliaanse inheemse Manuel. Eigen foto

VROUW: 'Achteraf was deze reis misschien te hoog gegrepen'

Algemeen

Het was ontzettend spannend voor haar, gevaarlijk ook en er was zelfs een moment dat ze even stopte. Daarom is de prijs die Mirjam van Biemen samen met Mijke van Wijk kreeg voor de radiodocumentaire die ze over hun Braziliaanse avontuur maakten, nog eens extra waardevol. De twee vrouwen namen op 2 november in het Vredespaleis de Best Report Award van The Free Press Awards in ontvangst, een bokaal en € 5000,-. Mirjam is blij dat de onderwerpen van de documentaire, de illegale houtkap in Brazilië, de verdrukking van inheemse stammen en de grote rol die ons kleine Nederlandje daarin speelt, hierdoor opnieuw in de belangstelling komen. Mijke en zij volgden wetenschapper Tim Boekhout van Solinge naar de oerbossen in Brazilië. Met eigen ogen zagen ze hoe het gesteld is met de houtkap, de sojaplantages en de inheemse gemeenschappen die voortdurend waakzaam zijn en hun leefgebied verkleind zien worden in Brazilië. De radiodocumentaire Waakhond van het Woud, werd uitgezonden op 17 december 2017.

Ongeveer anderhalf jaar geleden verhuisde de journaliste vanuit Amsterdam met haar gezin naar hartje Zutphen. Haar tweede zoon was net van de borst, toen ze begon na te denken over een nieuwe klus. Ze herinnerde zich een radio-interview van enkele jaren ervoor, over Tim Boekhout, een criminoloog die zich inzet voor de regenwouden. Ze dacht aan een kort portret, samen lopend langs plekken in Nederland waar tropisch hardhout gebruikt is, zoals bij het paleis van Justitie.

Haar eindredacteur dacht er anders over. 'Je moet er naartoe!' Maar Mirjam stond niet direct te springen om als jonge moeder naar het gevaarlijke Brazilië te gaan. Om de klus niet alleen te klaren, vroeg ze journaliste Mijke van Wijk om mee te gaan. Ze overwoog zelfs om Mijke alleen te laten gaan, zo spannend vond ze het. Mijke zei ja, van het Postcode Loterij Fonds kregen ze € 5000,- voor de reis en het verblijf en in oktober 2017 reisden ze af naar Brazilië.

Mirjam reisde eerder al voor haar werk naar het buitenland, naar India en Sri Lanka bijvoorbeeld, maar nu voelde het heel anders. "Als je kinderen hebt, sta je anders in het leven en dan doe je bepaalde dingen niet meer zo makkelijk als daarvoor. Ik heb lang getwijfeld, maar ik ging toch. Ik wilde als verslaggever per se dit verhaal kunnen vertellen."

Deze reis was risicovol, ze gingen verslag doen van illegale houtkap, die Tim Boekhout als georganiseerde misdaad ziet. Rijke grootgrondbezitters kopen grote stukken grond op in Brazilië en kappen het bos om er soja te verbouwen. Bijzondere, vaak medicinale bomen, worden weggehaald en voor veel geld verkocht. Strandjes van de lokale bevolking maken plaats voor sojahavens waar grote schepen af en aan varen. Die soja wordt grotendeels geëxporteerd naar het buitenland en als veevoer gebruikt.

Nederland is een van de grootste afnemers; er gaan per jaar maar liefst negen miljoen ton soja onze kant op. Als het gebied geen beschermd natuurgebied of erkend inheems terrein is , dan kan zo'n nieuwe eigenaar daar zijn gang gaan. Maar in die bossen bevinden zich inheemse gemeenschappen die er al eeuwenlang wonen. Sommige wat meer aan de rand, andere diep in het dichte, bijna onbereikbare oerwoud. Deze mensen leven van het woud, het is hun álles. Zelfs wanneer hun leefgebied wél erkend is, is er toch altijd het risico dat er gekapt wordt. Sommige gebieden zijn zo groot, soms wel 40.000 hectare, dat ze onmogelijk alles in de gaten kunnen houden.

Tim, een groene crimonoloog, is al zijn hele leven in de ban van oerbossen. Al jaren reist hij af naar Brazilië en staat hij de inheemse bevolking bij in hun strijd tegen de houtkap, met gevaar voor eigen leven. Mirjam: "Hij doet zich meestal voor als toerist. Met zijn eigen kijk op misdaad geeft hij workshops aan justitie, trouwens de enige betrouwbare instantie in dat land, en hij is gevraagd als deskundige voor het Global Forest Expert panel. Ook is hij in contact met het Nederlands Kadaster om te kijken hoe je zo'n gebied in kaart kunt brengen."

Tim startte een project met vijf gemeenschappen in Pará, een deelstaat in de Neder-Amazone. Zij kunnen nu met GPS-camera's zelf vastleggen waar er gekapt is omdat ze hun landsgrenzen goed kennen. Dat bewijs geven ze vervolgens door aan de lokale autoriteiten. Mirjam, Mijke en Tim bezochten diverse gemeenschappen. Ze raakten diep onder de indruk van de mensen en hun situatie die zó schrijnend is dat ze het Nederlandse drietal hun laatste hoop noemen. Grootgrondbezitters die zich als cowboys gedragen, gaan midden in hun gebied wonen, vertellen de bevolking dat ze niet meer bij de beek mogen komen die voor hen van levensbelang is en bespuiten de sojavelden met gif dat het water waarin kinderen spelen, verontreinigt. Dada, het stamhoofd van een gemeenschap, die verder in het oerbos ligt, is al eens ontvoerd geweest en gemarteld. Omdat er een prijs op zijn hoofd staat, kreeg hij politiebescherming maar nadat de extreem-rechtse Bolsonaro aan de macht kwam, werd deze ingetrokken.

Terwijl ze het gebied doorkruisten met een jeep, kwamen ze twee vrachtauto's met hout tegen. Mirjam sprong uit de auto met een camera en ging filmen totdat ze ineens besefte wat ze aan het doen was, schrok en terug in de jeep sprong. "Hier bleek mijn grens te liggen. In de journalistiek is het natuurlijk altijd zoeken naar die grens en veel mensen gaan daar heel ver in, alles voor het verhaal, maar dat kon ik niet meer. Mijke ging gelukkig door. Daarom was het fijn dat we met zijn tweeën waren. Ik stopte en heb het daar, achteraf wel moeilijk mee gehad. Wat stelt mijn angst nou voor in vergelijking met die van die mensen daar? Toch was ik heel bang op dat moment en wat dat betreft is de hele reis misschien te hoog gegrepen geweest, ik moest echt bijkomen toen ik thuiskwam. Gelukkig mochten die vrachtauto's het gebied wel doorkruisen, maar het had net zo goed anders kunnen zijn en dan is niemand zijn leven zeker."

De journalistes maakten veel film- en geluidsopnamen. Mirjam denkt erover om met de filmbeelden een televisiedocumentaire te maken en het prijzengeld daarvoor te gebruiken. "Ik denk nog weleens: Heeft het zin? Misschien worden mensen moe van al het negatieve nieuws. Maar dan denk ik aan Tim. Het is vechten tegen de bierkaai, maar hij blijft inventief en creatief. Dan vindt hij bijvoorbeeld een of andere bedreigde zeekoesoort waarmee hij mogelijk een nieuwe sojahaven tegen kan houden. Hij kan echt iets doen voor de bevolking en dit gaat ons allemaal aan, ook Nederland omdat wij een veel grotere rol spelen dan we denken. Ik ben nu aan het bedenken hoe ik daar fietsen naartoe kan krijgen, want op fietsen kan de bevolking hun gebied controleren. Het zou mooi zijn als we dit juist vanuit Nederland kunnen doen."

Advertenties doorgeplaatst vanuit de krant